Институт
- Душанбе, 04 Ноябр 2024
Забытый Ренессанс
В юриспруденции, в том числе и отечественной, принято считать, что договорное право есть порождение римского права. Такое теоретическое воззрение на договорное право нам досталось из учебников по римскому праву, которое мы изучали на первом курсе юридического факультета. Позже, занимаясь теорией и историей договорного права, я с удивлением отметил, что кульминацией развития договорное права являлись не труды европейских правоведов, а практика ведения торговых дел, принятое в древней Согдиане.
Древние источники отмечают: народ Согдианы был достаточно образован в области математики по простой и практической причине: хорошо считать требовала жизнь. В сохранившемся письме, датированном в 313 году до нашей эры, торговец из Согдианы писал своему партнёру: «Вы должны напомнить Варзакку, чтобы он отозвал депозит; рассчитайте сумму, и если он захочет удержать её, вы должны добавить проценты к капиталу и выдать документ о передаче денег». В самом деле, как можно вести торговые дела, не умея читать накладные, отправленные грузоотправителем, аккредитивы и сопроводительные документы? Как торговец может вычислить вес нескольких тонн упаковок, зная вес одной из них, если он не умеет умножать? А когда товары нужно разделить в определенном соотношении, необходимо было уметь вычислять доли.
Согдийские торговцы должны были, прежде всего, понимать, как заключать контракты и обеспечивать их исполнение, как привлекать инвесторов, переводить ресурсы из одной денежной единицы в другую и выполнять сложные финансовые операции на длительных расстояниях. То, что они были отточены до такой превосходной степени в Центральной Азии, не удивительно, поскольку это был мир конкуренции, в котором даже небольшая ошибка приводила к убыткам.
В силу специфики своего дела торговцы стали «передатчиками» не только товаров, но и знаний, привнося свой прагматизм в решение любой проблемы, возникающей перед ними. Этот практический склад ума, присущий торговцам и культуре Согдианы в целом, американский историк Ричард Фрай назвал «коммерческой секулярностью».
Спрос на грамотность и умение считать выходил далеко за пределы мира торговли. Письменные законы регулировали социальную и экономическую жизнь в большинстве районов Центральной Азии. Вопросы, касающиеся брака и развода, собственности и налогообложения, регулировались письменными нормами. Маленькая группа государственных деятелей вела тщательный учет всех правовых сделок. Это была эпоха нашего Ренессанса, которая пришла в Европу спустя тысячелетие.
Откуда мы получили эти сведения о давно исчезнувшем мире? Всё благодаря пастуху, который в 1933 году на вершине горы Муг в Айнинском районе нашел большой глиняный сосуд, спрятанный полтора тысячелетия назад правителем Пенджикента Деваштичем. В сосуде хранилось ни золото, ни серебро, как это был принято делать в Европе в те далёкие времена. Там хранились десятки официальных документов, написанных на пергаменте.
Читая эти древние письмена, мы понимаем, что цивилизация Согдианы до арабского завоевания придавала большое значение технической грамотности, знаниям и навыкам к торговому делу как таковым. Это была эпоха настоящего Ренессанса, к сожалению, забытого нами сегодня.
Заведующий отделом частного права
Института философии, политологии
и права А.Абдуджалилов
Муфассал ...
- Ҷумъа, 01 Ноябр 2024
Конститутсия ва ҳимояи ҳуқуқи инсон дар замони соҳибистиқлоли тоҷик
Тоҷикон миллати куҳанбунёди ориёи ҳастанд, ки таърихи тулонии давлатдорию рушди падидаҳои ҳуқуқиро соҳибанд ва он мояи ифтихори мост. Дар таърихи рушди худ, миллати тоҷик сарчашмаҳои ҳуқуқие қабул ва эътироф намудааст, ки ба ҷараёни зиндагонии онҳо мувофиқу мутобиқ буда ва аз ин сабаб, садсолаҳо ва аз он ҳам бештар ҳаёти худро тибқи онҳо ба роҳ монда, тавонистааст, ки ҳаёти озодонаю пурмасъулияти ҷомеаи худро боз ҳам рангинтару ботароват ва пур аз меҳру ҳурмат ва ободонию шукуфоӣ гардонад.[1]
Таҷлили ҷашни Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ватани мо дар арафаи 30-юмин солгарди он қарор дорад, барои ҳар як шаҳрванди кишвар дастоварди таърихи ва ҷашни муқаддас маҳсуб меёбад. Истиқболи ин ҷашни сиёсӣ бори дигар собит менамояд, ки шаҳрвандони мамлакат бо пешрафти давлату давлатдорӣ, ба ояндаи худ ва фарзандон бе тафовут набуда, сиёсати созандаву бунёдкорона, таъмин ва таҳкими суботи сиёсиву иҷтимоиро дар заминаи боэътимоди рушди давлатдории миллӣ мепазирад. Баъди ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ шаҳрвандони Тоҷикистон бунёди ҷомеаи иҷтимоиро ҳадафи ниҳоии хеш қарор дода, бо дар назардошти зарурати қабули санади олии ҳуқуқӣ – Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, маҳз дар моддаи аввали он хусусиятҳои сохтори давлатиро мустаҳкам намуданд. Ҳамчун давлати иҷтимои ба ҳар шахс шароити зиндагии арзанда ва рушди озодонаро кафолат додааст. Шахсе, ки сарнавишти миллат, санади бахту саодати миллӣ ва шиносномаи таърихи миллати тоҷиконро аз оташи таърих берун кашида, ба дасти миллат супорид. Шахсе, ки ба ҷонбозиҳои худ миллатро соҳиби шиносномаи давлатӣ, соҳиби аркони давлатдорӣ ва соҳиби давлати соҳибистиқлол гардонид. Ин шахсияти бузургу абармарди миллати тоҷик шоҳсутуни давлати соҳибистиқлол, Асосгузори сулҳу ваҳдати милли, Пешвои Миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба шумор меравад.[2]
Конститутсия низ ҳамчун санади қувваи олии ҳуқуқидошта самтҳои асосии фаъолияти Тоҷикистони соҳибистиқлолро муайян намуда, бо ёрии он мо тавонистем миллати тоҷикро аз парокандагиҳо эмин нигоҳ дошта, давлати мутамаркази ҳуқуқбунёду муосирро бунёд намоем. Таърих гувоҳ аст, ки Конститутсия барои инкишофи босуръати давлатҳои абарқудрати дунё заминаи ҳуқуқии боэътимод гузоштааст. Аз ҷумла, Конститутсияи Амрико соли 1787 ва Фаронса соли 1791 таърихи тулонӣ дошта, инқилоби буржуазӣ сабаби асосии қабули онҳо гардидааст. Ин санадҳои ҳуқуқӣ бо мутобиқгардонӣ ба талаботи ҷомеа ва давлат то ҳол амал мекунанд, ки аз муҳимият ва боэътимод буданашон шаҳодат медиҳад.
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон низ заминаҳои пайдоиш ва ташаккулёбии худро дорад. Дар марҳилаи рушди қонунгузории Тоҷикистон дар ҳайъати Иттифоқи Шӯравӣ чор маротиба Конститутсия (солҳои 1929, 1931, 1937, 1978) қабул ва такмил ёфта буд.
Хушбахтона, ватани азизи мо Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷумлаи кишварҳоест, ки Конститутсия устувор ва ҳокимияти конститутсинонии пойдор дорад. Конститутсия барои давлати соҳибистиқлоли мо ин воқеаи бениҳоят муҳим ба шумор рафта, самтҳои рушди ҳуқуқӣ ва аз он ҷумла дар самти мустаҳкам намудани ҳуқуқ ва озодиҳои инсонро муайян намуд.
Ҷумҳурии Тоҷикистон дар марҳиллаи нави тарақиёт ва пешрафта қарор дорад, ва ба назардошти ин муносибатҳои нави ҷамъияти пеш аз ҳама ба танзими ҳуқуқи, фарҳанги ҳуқуқи, маърифати ҳуқуқи ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон эҳтиёҷ дорад. Аз ин ҷост, ки тарбияи ҳуқуқи ва маърифати ҳуқуқи яке аз самтҳои муҳиму пешрафтаи сиёсати пешгирифтаи давлату ҳукумати мамлакат ба шумор рафта, асоси ҷомеаи шаҳрвандиро ташкил медиҳад, ки он аз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон сарчашма мегирад.
Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократи, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад (моддаи 1 Конститутсия ҶТ). Зеро қонун ва ҳуқуқ дар давлатӣ ҳуқуқбунёд, ҷавҳари ҳамагуна муносибатҳои ҷамъиятӣ буда волоиятӣ қонун ва низоми муайяни ҳуқуқиро таъмин менамояд.[3] Ҳуқуқ падидаи мураккаби ҳаёти ҷомеа буда, паҳлуҳои гуногун шаклҳои мухталифи ифода, амал ва ҳасти дорад.
Албатта ҳуқуқ моҳияти умумииҷтимоӣ дошта, беистисно ба манфиатҳои ҳамаи одамон хизмат намуда, ҷиҳатҳои ташкил кардан, ба тартиб овардан, устувор намудан ва инкишоф ёфтани алоқаи иҷтимоиро таъмин менамояд.
Дар ҷаҳони муосир барои дилхоҳ давлат ва ҷамъият масъалаи таъмини ҳуқуқ ва озодиҳои инсон басо омили муҳим ба шумор рафта, худи таъмини ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ба сифати вазифаи калидии давлат шинохта мешавад. Дар баробари ин таъмини ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ба сифати яке аз принсипҳои идораи давлатӣ шинохта шуда, ки ин барои баҳодиҳии фаъолияти мақомоти давлатӣ дар ин самт низ муҳим мебошад.
Ҳар як шаҳрванди мамлакат бояд риояи бечунучарои қонун, маърифати ҳақуқи, ва фарҳанги ҳуқуқиро хуб дарк намояд. Дар моддаи 5 – уми Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон гуфта шудааст,ки «Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои он арзиши олӣ мебошад. Ҳаёт қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд. Ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳарвандро давлат эътироф риоя ва ҳифз меанояд». [4]
Ҳар як фарди ҷомеа бояд зарурати риояи қонунҳоро дуруст дарк намояд ва итоат ба қонун бояд ба одати ҳар як шаҳрванд табдил ёбад. Яъне , озодӣ, ин масъулият мебошад.
Чуноне, ки дар қисми 3 моддаи 14-уми Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст.- Маҳдуд кардани ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрванд танҳо бо мақсади таъмини ҳуқуқи озодиҳои дигорон, тартиботи ҷамъиятӣ, ҳимояи сохти конститутсионӣ ва тамомияти арзии ҷумҳурӣ раво дониста мешавад.
Мувофиқи таҳлили коршиносон Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз комилтарин ва пешрафтаи Конститутсияҳои ҷаҳон буда, дар шумораи панҷ Конститутсияи беҳтарини дунё шомил мебошад. Он тамоми меъёрҳои муосиртарини сохторӣ ва арзишии низомҳои демократӣ ва тамоми ҳуқуқу озодиҳои эътирофшудаи умумибашариро форо мегирад. Барои ба даст овардани чунин Конститутсияи комилу устувор ва барои соҳиб шудан ба ин шиносномаи пурифтихори худ, миллат ва давлати мо роҳи басе душвор ва печидаеро пушти сар гузошт, ки ҳар як қадами он моҳияти таърихӣ ва аҳамияти тақдирсоз дошт.[5]
Соҳибистиқлолии Тоҷикистони азизамон аст, ки ҳар ҷашну рузҳои ид ҳамчун рўйдоди бузурги таърихӣ ба эҳсоси баланди ватандўстиву ватандори аз ҷониби мардуми шарафманду меҳнатдўсти Тоҷикистон ба хушнуди пазируфта мешавад. Рузи Конститутсия (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон аз зумраи ҷашнҳои таърихие мебошад, ки ба мардуми азияткашида ва ифтихорманди тоҷик сулҳу ваҳдат, хушбахтӣ, ризоияти миллиро оварда ба пояҳои ҳуқуқии давлатдорӣ асоси воқеӣ гузошта истодааст.Бо ифтихор бояд қайд намуд, ки 30 сол инҷониб халқи тоҷик Рузи қабули Конститутсия – бахтномаи миллати худро дар фазои сулҳу осоиштагӣ сарбаландона ҷашн мегиранд.
Давлатмуродзода Балхия Давлатмурод.
ходими хурди илмии Шуъбаи таърихи
давлат ва ҳуқуқи Иниститути фалсафа,
сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи
А.Баҳоваддинови Академияи
миллии илмҳои Тоҷикистон.
Email:This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
[1] Э.Б.Буризода Таљрибаи давлатдории тољикон ва наќши он дар ташаккули давлатдории миллї, Конститутсия ва конститутсионализм дар Тољикистон. Конститутсияи Љумњурии тољикистон ва рушди соњањои њуќуќ дар давраи истиќлолият Душанбе 2020.Сањ 52
[2] Ходими хурди илмии Шуъбаи таърихи давлат ва њуќуќ Давлатмуродзода Б.Д .
[3] Моддаи1-уми Конститутсия Љумњурии Тољикистон соли 1994
[4] Моддаи 5-ум Конститутсия Љумњурии Тољикистон соли 1994.
[5] Муртазозода Љ.С. Ѓояњои Эмомалї Рањмондпо раванди тањия ва татбтиќи Конститутсияи ЉТ. Конститутсияи Љумњурии тољикистон ва рушди соњањои њуќуќ дар давраи истиќлолият Душанбе 2020.Сањ 70
Муфассал ...
- Ҷумъа, 01 Ноябр 2024
Инъикоси сиёсати иҷтимоӣ дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон
Масъалаҳои вобаста ба муайян намудани сиёсати иҷтимоии давлат назар ба асрҳои пеш дар замони муосир диққати аксарияти пажуҳишгарон ва сарварони давлатҳои хурду калонро бештар ҷалб намудааст. Дар моддаи 1 вобаста ба сиёсати иҷтимоии кишвар омадааст:” Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад”.[1] Дар марҳилаи муосири инкишофи иттиҳодияи ҷаҳонӣ фаҳмиши мубраме пешниҳод мешавад, ки қисми асосии дилхоҳ давлатро сиёсати иҷтимоӣ ташкил медиҳад, ки дар идоракунии давлат мақоми махсусро ташкил медиҳад. Давлат дар марҳилаҳои инкишофи худ метавонад ба он ё дигар самти дигари сиёсати иҷтимои афзалиятнокиро раво бинад.
Мустаҳкамии системаи иҷтимоии тамоми ҷомеа ба сифати омили қобилияти рақобатпазирии сиёсати иҷтимоӣ, дар қонеъгардонии талаботи мушаххаси ҳаёти инсон баромад менамояд. Дар ин ҳолат мақомоти идоракунӣ нақши асосиро дар амалисозии сиёсати иҷтимоӣ мебозанд. Вазифаи асосӣ ва пойсутуни онро қонеъсозӣ, инчунн ба эътиборгирифтани талаботи иҷтимоӣ-иқтисодии ҳамаи ҷомеа, давлати мушаххас, марзи мушаххас, фарди мушаххас ташкил медиҳад.
Дар адабиётҳои илмӣ сиёсати иҷтимоӣ ҳамчун мавзуи таҳқиқоти ҳамаҷониба пажуҳиши худро ёфтааст, аз ҷумла, табиати он, таркиб, шаклҳои гуногун ва механизмҳои ҳамкориҳои он ва ғ.
Сиёсати иҷтимоӣ дар қатори дигар навъҳои вазифаҳои сиёсат ба монанди сиёсати иқтисодӣ, дохилӣ, сиёсати байнидавлатӣ, синфҳо, миллатҳо, экология, иҷтимоӣ, илмӣ-техникӣ, маъмурӣ, идеологӣ яке аз ҷойҳои муҳимро ишғол менамояд.
Сиёсати иҷтимоӣ фаъолияти давлат ва дигар институтҳои ҷамъиятӣ мебошад, ки бо инкишофи тараққиёти соҳаи иҷтимоӣ, беҳтаршавии сифат, шароит ва шакли ҳаёти одамон, таъмини баъзе аз қисматҳои талаботи ҳаёти онҳо ёрию дастгирии зарурии шаҳрвандон, муҳофизати онҳо равона шудааст.
Фаъолияти давлат оид ба қонеъгардонии талаботи иҷтимоии одамон ҳамчун сиёсати иҷтимоӣ муайян мегардад. Натиҷаи ниҳоии сиёсати иҷтимоии давлат бо шарофати на танҳо фаъолияти институтҳои давлатӣ ва худи давлат, балки субъектҳои дигар, ки сиёсати иҷтимоии худро дар ин ё дигар сатҳе, ки дар мувофиқа бо давлат мебаранд, амалӣ мегардад. Бо вуҷуди ин, нақши калидии сиёсати иҷтимоӣ танҳо ба давлат нисбат дорад, чунки субъектҳои дигари хусусӣ дар чаҳорчӯбаи вазифаҳои муайян намудаи давлат амал мекунанд.
Мақсадҳои иҷтимоӣ дар давлати демократӣ аз манфиатҳои институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ маншаъ гирифта ташаккул меёбанд. Давлат дар ҷомеаи муосир субъекти ҷомеаи муосир мебошад ва таъмини қонеъгардонии талаботҳои моддӣ ва маънавии аъзоёни он, ба танзими раванди тафриқаи табақаҳои ҷомеа равона карда шудааст. Давлат сиёсати иҷтимоиро дар шакли фаъолияти мақсаднок аз рӯи ноилшавии мақсадҳои иҷтимоӣ танҳо бо ба вуҷуд омадани вазифаи иҷтимоӣ ҳангоми муайян шудани вазифаи иҷтимоӣ, яъне пайдоиши масъулият ва уҳдадориҳо дар назди давлат оид ба қонеъгардонии талаботҳои иҷтимоии шаҳрвандон амалӣ месозад. Асоси таркибии сиёсати иҷтимоии давлатро инкишофи сохтори вазифаҳои иҷтимоӣ ташкил медиҳад.
Дар ҳолати таҳаввулоти давлат аз шакли одӣ ба мураккаб, яъне бевосита гузариши сиёсати иҷтимоӣ ва элементҳои сиёсати иҷтимоии гузариши сиёсати иҷтимоӣ тағйирот ба вуҷуд меояд. Ба сифати элементҳои сиёсати иҷтимоӣ субъект, объект, муносибатҳои субъекту объект, мақсад ва механизмҳои он дониста мешавад.
Бо ёрии институтҳои иҷтимоӣ амаликунии вазифаҳои иҷтимоии давлат рух медиҳад, ки дар навбати худ дар сатҳи гуногуни ташкилиамалӣ мешаванд. Мақомотҳои давлатӣ ва муассисаҳо ба субъектҳои сиёсати иҷтимоии давлат тааллуқ доранд. Онҳо майдони ҳуқуқӣ ва иҷтимоии иттилоотиро ташкил намуда, бо ёрии онҳо хизматрасониҳои модӣ ва иҷтимоиро, ки шахсиятҳо эҳтиёҷ доранд, пешнҳод менамоянд. Нақши давлат дар чунин ҳолат аз таъмини натиҷаҳои комёбиҳои муносиби дахлдор аз ҳисоби имкониятҳои гуногуни механзмҳо иборат аст. Дар ин ҳолат давлат баъзе ташкилотҳои ғайридавлатиро истифода мебарад, аз ҷумла, иттифоқи касаба, ҳизбҳои сиёсӣ, институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, фондҳо, ширкатҳои сиёсӣ, муассисаҳои гуманитарӣ, ассосиатсияҳоро барои ҳалли вазифаҳои иҷтимоӣ даъват менамояд. Сиёсати иҷтимоии давлат ин фаъолияти иҷтимоии давлатиест, ки кӯшиши мақсадҳои муайянро дорад ва дар навбати худ аз ҳолати мушаххаси таърихӣ, захираҳои мустаҳками молиявӣ, кӯшишҳои таблиғотӣ ба натиҷаҳои муайяни иҷтимоӣ ба ҳисоб гирифта мешаванд. Сиёсати иҷтимоӣ ҳамчун қисми таркибии сиёсати дохилӣ дар қонунгузорӣ таҷассум ёфтааст, аз ҷумла, дар барномаҳои махсус, ҳуҷҷатҳои меъёрӣ ва танзими муносибатҳо дар ҷомеа ба воситаи ҳамкориҳои гурӯҳҳои гуногуни иҷтимоӣ ва манфиатҳои онҳо дида мешавад. Ба ҳамагон маълум аст, ки давлат, ҷомеа ва инсон дар фазои ягонаи иҷтимоӣ фаъолият менамоянд. Ин маънои онро дорад, ки дар сатҳи шаҳрвандӣ инсон бо табиат, одамони дигар, ҷомеа ва давлат таъсири мутақобила дорад. Қисми асосии манфиатҳои инсонро соҳаи иҷтимоӣ-меҳнатӣ дарбар мегирад, ки соҳаи асосии онро маориф, тандурустӣ, маданият, бозори меҳнат, суғуртаи иҷтимоӣ, таъмини нафақа ва ғ. ташкил медиҳад.
Чӣ тавре дар боло қайд кардем, сиёсати иҷтимоӣ, сиёсати яке аз рукнҳои муҳимми ҳаёти ҷамъиятӣ буда, он бо дигар соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ ба монанди ҳаёти иқтисодӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ зич алоқаманд мебошад. Агар дар ҷомеа ҳаёти иқтисодӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ баланд бошад, дараҷаи ҳаёти иҷтимоӣ низ пеш рафта, баланд мегардад. Бинобар ин, ҳар як давлат сиёсати иҷтимоиеро бояд пеш гирад, ки ҳаёти иҷтимоии шаҳрвандонаш серу пур ва ором бошад. Инро ба назар гирифта, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чунин қайд мекунанд: «Давлат ва ҷомеа ҳамон вақт устувор ва пойдор мегардад, ки фаъолияти тамоми шохаву рукнҳои он ба мақсади беҳбудии зиндагӣ ва осӣдагиву оромии мардум сафабар шуда бошад. Аз ин рӯ, мо соҳаи иҷтимоиётро ҳамеша яке аз афзалиятҳои сиёсати дохилии давлат мешуморем ва дар ин самт мунтазам тадбирҳои зарурӣ меандешем».
Бояд қайд намоем, ки вазъи иқтисодии ҷумҳурӣ баъди 33 соли соҳибистиқлолӣ ҳоло рӯ ба беҳбудии зиёдеро овардааст, аммо иқтисодиёти мамлакат то дараҷае имконияти ба пуррагӣ ҳал кардани масъалаҳои вобаста ба қашшоқӣ, ҳифзи иҷтимоии мардуми камбизоатро фароҳам наовардааст. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои пешгирӣ кардани ин падидаи номатлуб саъйу кӯшиш карда истодааст. Масалан, моҳи августи соли 2012 сафи нафақахӯрони ҷумҳурӣ 571 ҳазор нафар зиёдтар буд ва Ҳукумати Тоҷикистон барои дастгирии гурӯҳҳои ниёзманди аҳолӣ чораҳои заруриро андешид. Самараи ҳамин кӯшишҳо буд, ки сатҳи камбизоатй аз 65 % и солҳои пешин ба 45% фароварда шуд. Барои бунёди давлати иҷтимоӣ, ки ин мақсад дар Сарқонуни кишвар муқаррар гаштааст, бояд ҳамаи сохторҳои давлатӣ кӯшиш намоянд. «Дар сиёсати иҷтимоии давлат, - зикр менамоянд Сарвари кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, - кафолати ҳадди ақали кумакҳои иҷтимоӣ, нафақа ва дигар пардохтҳои иҷтимоӣ ба пиронсолон ва маъюбон мавқеи асосӣ дорад. Пешбурди сиёсати давлат дар соҳаи иҷтимоӣ пеш аз ҳама ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, таъмини иҷрои чорабиниҳо дар бораи беҳдошти саломатии мардум, аз ҷумла, занону кӯдакон, рушди маориф, фарҳанг ва тарбияи кадрҳо на танҳо аз вазифаҳои асосии Ҳукумати кишвар мебошанд, балки ҳукуматҳои маҳаллӣ низ вазифадоранд дар доираи салоҳият ва имкониятҳои худ барои амалӣ шудани ин сиёсат кӯшишҳои ҷиддӣ намоянд».
Сиёсати иҷтимоии давлат самти сиёсати давлатро муайян мекунад ва ҳамзамон омили асосии тақвияти режими сиёсии мавҷуда ба ҳисоб меравад. Дараҷаи дастгирии низоми мазкур аз ҷониби аҳолӣ ба самаранокии стратегияи сиёсати иҷтимоии он вобаста аст. Сиёсати иҷтимоӣ ин тарзи барқарорсозии муносибатҳои байниҳамдигарии гурӯҳҳои иҷтимоӣ мебошад, ки онҳо баҳри дастрасшавӣ ба захираҳои ҷамъият ва ҳифзу устувор намудани мақоми иҷтимоиашон ҷаҳд меварзанд. Дар Тоҷикистони муосир тарҳи иҷтимоӣ - демократии сиёсати иҷтимоӣ амалӣ карда шуда истодааст. Вобаста ба марҳалаи рушди ҷомеа афзалиятҳои иҷтимоӣ низ дигаргун мешаванд. Дар кишвари мо ҳоло раванди азнавтақсимнамоии функсияҳо байни давлат ва ниҳодҳои дигари ҷамъиятӣ ҷараён дорад, яъне баробари давлат ташкилотҳои ғайриҳукуматӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, гурӯҳҳои мухталифи субъектҳои дигари сиёсати иҷтимоӣ гашта истодаанд.
Дар замони муосир тамоюли инсонгароёна ва демократикунонии ҳаёти ҷамъиятӣ дар ташаккул аст. Ин ба он мусоидат менамояд, ки давлат барои инкишофи маълумотгирӣ, хизмати тиббӣ, баланд шудани дараҷаи зиндагӣ ва маданият маблағи зиёдтар ҷудо кунад. Сиёсати иҷтимоӣ ба оромии сиёсии ҷомеа мусоидат менамояд ва ба ин худи давлат ҳам манфиатдор аст. Чунончӣ, дар моддат 41 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст:”Ҳар шахс ҳуқуқи таҳсил дорад. Таълими умумии асосӣ ҳатмист. Давлат таълими умумии асосии ҳатмии ройгонро дар муассисаҳои таълимии давлатӣ кафолат медиҳад.
Шахс дар доираи муқаррарнамудаи қонун дар муассисаҳои таълимии давлатӣ метавонад ба таври ройгон таълими миёнаи умумӣ, ибтидоии касбӣ, миёнаи касбӣ ва олии касбӣ гирад. Шаклҳои дигари таълимро қонун муайян мекунад”
Чӣ тавре қайд кардем, сиёсати иҷтимоӣ, яке аз рукнҳои муҳими ҳаёти ҷамъиятӣ буда, он дар бо дигар соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ ба монанди ҳаёти иқтисодӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ зич алоқаманд мебошад. Агар дар ҷомеа ҳаёти иқтисодӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ баланд бошад, дараҷаи ҳаёти иҷтимоӣ низ пеш рафта, баланд мегардад. Бинобар ин, ҳар як давлат сиёсати иҷтимоиеро бояд пеш гирад, ки ҳаёти иҷтимоии шаҳрвандонаш серу пур ва ором бошад. Дар моддаи 38 ва 39 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст: “Ҳар шахс ҳуқуқи ҳифзи саломатӣ дорад. Шахс дар доираи муқаррарнамудаи қонун аз ёрии тиббии ройгон дар муассисаҳои нигаҳдории тандурустии давлатӣ истифода менамояд. Давлат барои солимгардонии муҳити зист, инкишофи оммавии варзиш, тарбияи ҷисмонӣ ва сайёҳӣ тадбирҳо меандешад. Шаклҳои дигари ёрии тиббиро қонун муайян мекунад” (моддаи 38 саҳ. 20).
Тағйироти асосҳои иқтисодии ҳаёти ҷамъиятӣ ба самту сурати амалисозии мақаду вазифаҳои сиёсати иҷтимоии давлат таъсири бағоят бузург мерасонанд. Сиёсати иҷтимоӣ ва иқтисодии давлат моҳиятан пайвасти якдигар буда, ҷараёни ҳама гуна сиёсати иҷтимоӣ ба стратегияи рушди ҳаёти иқтисодии кишвар ва дастрас ё дастнорас будани захираҳои он ба аҳолӣ бунёд меёбад.
Дар баробари ин, ҷиҳати идома додани ғамхории давлат ва Ҳукумати мамлакат ба мардуми кишвар, боз ҳам баланд бардоштани сатҳи некӣаҳволии сокинон ва тақвият бахшидани ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон супориш доданд:
- аз 1-уми июли соли 2024 нафақаҳои суғуртавӣ, меҳнатӣ ва иҷтимоӣ, инчунин, иловапулӣ ба онҳо дар ҳаҷми 30 фоиз аз андозаи муқарраршудаашон индексатсия, яъне зиёд карда шаванд.
- аз 1-уми июли соли 2024 маош вазифавии кормандони мақомоти ҳокимият ва идоракуни давлатӣ, муассисаҳои маориф, илм, фарҳанг, варзиш, тандурустӣ, муассисаҳои соҳаи ҳифзи иҷтимоӣ, дигар ташкилотҳои соҳаи ҳифзи иҷтимоӣ ва буҷетӣ, инчунин, стипендияҳо 40 фоиз зиёд карда шаванд;
- - инчунин, аз 1-уми январи соли 2024 музди меҳнати амалкунандаи хизматчиёни ҳарбӣ, кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва дигар кормандони ин мақомот 40 фоиз зиёд карда шаванд;
- Ҳамзамон бо ин, аз 1-уми июли соли 2024 ҳадди ақалли музди меҳнат барои тамоми соҳаҳои иқтисодиву иҷтимоии кишвар ба андозаи 800 сомонӣ дар як моҳ муқаррар карда шавад.”. (Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии Ҷумҳури”. Душанбе, 28 декабри соли 2023, саҳ. 49).
Рушди иқтисодии мамлакат ва таъмини сатҳи сазовори зиндагии мардум маҳз ба татбиқи самараноку саривақтии афзалиятҳои миллии кишвар, таъмини раванди рушди устувори мамлакат тибқи Стратегияи миллии рушд, стратегияҳои миёнамуҳлат ва барномаҳои соҳавию маҳаллӣ вобастагии мустақим дорад. «Аз ин рӯ, - қайд шудааст дар Паёми имсолаи Президенти кишвар ба Маҷлиси Олии ҷумҳурӣ, ба Ҳукумати мамлакат ва сохтору мақомоти дахлдори давлатӣ зарур аст, ки барои амалӣ намудани Стратегияи миёнамуҳлати ҷорӣ тадбирҳои мушаххас андешанд».
Амалӣ гардонидани стратегияҳои миллии рушд ва паст кардани сатҳи камбизоатӣ бояд бо дарназардошти талаботи зайл таъмин карда шавад: Якум, мақсадҳо, афзалиятҳо ва самтҳои асосии ин санадҳо барои дигар барномаҳои мӯҳлатноки давлатӣ, минтақавӣ ва соҳавӣ, инчунин барои барномаҳои кӯмаки беруна ба кишвар заминаи асосӣ ба ҳисоб мераванд.
Дуюм, стратегияҳои мазкур бо роҳи таъмини рушди босуръати иқтисодиёт, ки ба истифодаи самарабахши захираву имкониятҳои мавҷуда, ҳамчунин сармояи беруна асос ёфтааст, татбиқ карда мешаванд.
Сеюм, ҳамоҳангсозии фаъолияти ҳамаи шарикони рушд дар асоси принсипи баробарҳуқуқии бахши давлатӣ ва хусусӣ сурат мегирад.
Чорум, бо мақсади ташаккули низоми рушди миллӣ салоҳият, вазифа ва нақши мақомоти марказӣ ва маҳаллии идоракунии давлатӣ такмил дода мешавад, ҳамоҳангсозии фаъолияти мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва ҷалби институтҳои ҷомеаи шаҳрваидӣ ба ҷараёни муҳокимаи қарорҳои қабулшаванда ва татбиқи онҳо таъмин мегардад.
Сиёсати демографӣ ҷузъи муҳими сиёсати иҷтимоии давлат аст. Онро, асосан илми демография меомӯзад. Демография илмест, ки қонуниятҳои афзоиш, муҳоҷирати аҳолӣ, таносуби синну солӣ ва ҷинсиятро меомӯзад. Ин раванд бо сиёсат робитаи ногусастанӣ дорад. Проблемаҳои демографӣ дар маркази таваҷҷуҳи ҳар як давлати ҷаҳон қарор дорад. Бесабаб нест, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар асари худ «Танзими оила - кафолати рушди устувори ҷомеа» зикр менамоянд, ки проблемаи демографӣ бо муаммоҳои глобалии ҷаҳон дар як қатор меистад. Масъалаи демографии Ҷумҳурии Тоҷикистон низ аз ҷумлаи он аст. Афзоиши босуръати аҳолӣ (14 фоиз) ва камшавии истеҳсоли маҳсулоти дохилӣ (64 фоиз), маҳдудияти захираҳои табиию геополитикии кишвар боиси таваҷҷуҳи бештар мегардад.
Бояд қайд намоем, ки дар замони соҳибистиқлолӣ шумораи аҳолии мамлакат 2 баробар зиёд шуда, 5,3 мллион нафар дар соли 1991 ба 10,2 миллион нафар дар соли 2023 расидааст. (Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии Ҷумҳури”. Душанбе, 28 декабри соли 2023, саҳ. 47).
Самаранокии амалисозии сиёсати демографии кишвар, пеш аз ҳама, ба сатҳи фарҳанги демографии аҳолӣ, махсусан, ҷавонон вобаста аст. Самти сиёсати демографии Тоҷикистони муосир ба он нигаронида шудааст, ки «тадриҷан паст кардани дараҷаи таваллудшавӣ ва баробари он баланд бардоштани сатҳи некӯаҳволӣ, дарозумрии мардум» таъмин карда шавад. Барои суботи вазъияти демографии ҷумҳурӣ чунин чораҳо заруранд: дарки фарҳанги демографӣ аз тарафи аҳолӣ;
- маълумоти аҳолиро оиди вазъи демографии кишвар бештар кардан;
- механизмҳои ғайримаҷбурии танзиму банақшагирии оиларо таҳия намудан;
- таҳияи механизмҳои танзими муҳоҷирати аҳолӣ;
- ғамхории пайваста оид ба баланд бардоштани сатҳи зисти аҳолӣ.
Барои ин роҳҳои тарғиботиву ташвиқотиро дар байни омма бештар бо роҳ мондан зарур аст. Аммо дар давлати демократӣ ҳеҷ гоҳ бо роҳи қонун ё қарори ҳукумат зиёдшавии аҳолиро манъ кардан мумкин нест, чунки ин хилофи озодиву ҳуқуқи инсон мебошад.
Ҳакимов Р.М. н.и.с., дотсент Ходими
калони илмии Шуъбаи сиёсатшиносии ИФСЊ АМИТ
[1] Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон. [Текст ] Душанбе, “Нашриёти Ганҷ”. С.4.
Муфассал ...