Дар ташаккулёбии андеша ва тафаккури фалсафӣ на танҳо мактабҳо ва шохаҳои алоҳида, балки тамоюлу ҷараёнҳои фикриву фарҳангӣ низ нақши муҳим бозидаанд. Ин ҷараёнҳои фикриву фалсафӣ паҳлуҳои муҳими  фарҳанги башариро пурра намуда, талаботи маънавӣ ва пешрафти ҷомеаро таъмин сохтаанд. Ба қатори чунин тамоюлҳои фикрӣ ҳаракати маорифпарварӣ, равшанфикрӣ, ҳаракати ислоҳотхоҳӣ ва инчунин озодандеширо низ ном бурдан мумкин аст, ки охирин дар байни ин ҷунбишҳо мавқеи асосиро дошта, метавон гуфт дар саргаҳи ҳамаи онҳо  қарор дорад. Озодандешӣ гоҳо чун усул, гоҳо чун ҷараён ва гоҳо чун тамоюли фикрӣ дар адабиёти илмиву фалсафӣ ва бадеӣ баромад намудааст. Ба вуҷуди ҷой доштани таҳқиқотҳои муайян дар мавриди озодфикрӣ дар фалсафаву фарҳанги тоҷик [5, 64 ] боз ақидаҳои гуногун ва ҳатто зидду нақиз то ба имрӯз низ садо медиҳанд. Муфассал ...