Фалсафаи худшиносӣ яке аз масъалаҳои мубрамтарини фалсафа то ба ҳол мебошад, ки асоси фалсафаи худшиносиро шинохти худи фард, яъне инсон, ташкил мекунад. Фалсафаи худшиносӣ аз аҳди бостон масъалаи омӯзиши на танҳо файласуфон, балки масъалаи баҳси фалсафаи афроди табақаҳои гуногун ба ҳисоб мерафт ва роҳҳои ҳалли ин масъаларо пайгири ва баррасӣ менамуданд.

        Ибораи “Худро бишнос” натиҷаи фалсафаи инсонмеҳварӣ ё ин ки фардшиносии фалсафаи аҳди бостон аз шуруи ҳафт хирадманди Юнон: Фалес, Питтака, Бианта, Солона, Клеобула, Миссона ва Хилона ба шумор мерафтанд ва принсипи фалсафии онҳо буд. Барои он ки аз фалсафаи худшиносӣ огаҳӣ пайдо кунем, пеш аз ҳама мафҳум ва моҳияти худшиносиро донистан зарур аст.

        Худшиносӣ аз ҷониби шахс омӯзиши хусусиятҳои рӯҳӣ ва ҷисмонии худ, худфаҳмӣ мебошад. Он аз кӯдакӣ оғоз мешавад ва дар тӯли ҳаёт идома меёбад. Дониш дар бораи худ тадриҷан ташаккул меёбад, зеро шахс дар бораи ҳастии олам шинос мешавад.

         Аз аҳди бостон одамият давра ба давра  масъалаи арзиши худшиносиро  омӯхт ва дар шуураш ҷойгир намуд. Бисёре аз динҳо, мактабҳо ва равишҳои фалсафӣ ва равоншиносӣ асосан бар арзиш ва аҳамияти худшиносӣ ва инкишофёбӣ бунёд шудаанд. Ҳамин тавр, аз дидгоҳи динҳои Шарқи қадим маҳз бо кӯмаки худшиносӣ дарки моҳияти аслии инсон, расидан ба ваҳдати инсон бо худшиносӣ имконпазир ва воқеӣ гардида, бо расидан ба Ақли мутлақ ва олам имконпазир мегардид. Дар масеҳият худшиносӣ «ин кашфи принсипи илоҳӣ дар дохили худ аст ва худшиносӣ роҳи дарки Худо тавассути имон ва иштирок дар маросими калисо мебошад» [1,с.7.].

         Дар психология ва педагогикаи самти илмҳои гуманитарӣ бисёр олимон бар ин назаранд, ки инсон тавассути худшиносӣ метавонад худро дарк кунад, маънои мавҷудияти худро пайдо кунад, ба он чизе табдил ёбад, ки ӯ қодир аст «на он чизе, ки ӯро касе ва чизе маҷбур кунад”.  Худшиносӣ баҳси фалсафиест, ки тақрибан ҳамаи илмҳои ҷомеашиносиро дар бар мегирад. Бинобар ин, дар вактҳои охир дар доираи илмҳои ҷомеашиносӣ татбиқи он дар усулҳои коркарди махсус ба кор бурда мешаванд, то ки таҳқиқи худшиносӣ дар илм ва амалия бартарият пайдо кунад.  

        Аз ин ҷо хулоса мешавад, ки худшиносӣ аввалин ҷанбаи таҳлилӣ ва ақлӣ ба ҳисоб меравад ва чигунагии фард ба ин васила, яъне роҳҳои маърифати худ ва ҷомеаву куллро момӯзад, ё худ мешиносад. Метавон гуфт, ки сарчашма ва воситаи асосии шинохти ҳар шахс иборат аз дарки он аст, ки ӯ кист? ва барои чӣ ба ҳаёт омадааст? мақсадаш дар ҳаёт чист?

        Ҳар шахс бояд донад, ки дарки моҳияти ҳастии ӯ дар ҳаёт чист ва дар зиндагӣ чи мақоме дорад. Ҳамзамон донистани муҳити ботин ва беруна ва оламе, ки ӯ дар он умр ба сар мебарад ва барои худшиносии ӯ заминаҳо фароҳам меоварад, дар ҳамбастагӣ қарор мегирад. Одаме, ки ба дараҷаи шахсиятсозӣ расидааст, дараҷаи инкишофи рӯҳӣ дорад ва  қобилияти идора кардани рафтору кирдорашро то андозае ва рушди равонии худро роҳандозӣ мекунад ва ба дараҷаи баланди худшиносӣ мерасад, ки онро ба ибораи дигар шахсият мегӯянд.

         Метавон гуфт, ки дараҷаи инкишофи шахсият дараҷаи рушди озодии ботини инсон буда, дар асоси мақсад, ҳиссиёт ва идеали худ рафтор мекунад. [2,с.148] Яъне худшиносӣ зинаҳои гуногуни расидан ба шахсиятсозӣ ё худ худшиносиро дорад. Ҳар як одам худашро месозад ва роҳи худро дар ҳаёт интихоб мекунад, дар муносибатҳои худ бо одамони дигар ба хатоҳо роҳ медиҳад ва ислоҳ мекунад, ки инро аз нигоҳи дигар шахси ба камол расидаи озод мегӯянд.

        Инсони амалан ва ботинан озод кӣ аст? Л.И. Божович дар монографияааш “Шахсият ва ташаккули он дар давраи кӯдакӣ” (1967)  чунин посух медиҳад: “Фаъолияти рафторӣ, ки шахсият ва сатҳи инкишофи рӯҳиро тавсиф мекунад, вақте имконпазир мегардад, ки шахс сохтори ташаккулёфтаи шахсият дошта бошад” [3,с.149].

         Барои ҳамин раванди худташаккулёбӣ аз тарбия ва таълим шурӯъ мешавад. Таълиму тарбия заминаҳоеанд, ки дар назария ва амалияи худшиносии ҳар фард воситаҳои авалин ва асоситарин ба ҳисоб мераванд. Дар ин ҷо вазифаи оила ва муассисаҳои таълимӣ аз он иборат аст, ки бевосита дар таъсир расондан ба шахсияти одами инкишофёбанда барои ба даст овардани натиҷаҳои дилхоҳ ва дар фароҳам овардани шароити зарурӣ барои худсохт, худташаккул ва худомӯзӣ, дар навсозии механизмҳои худшиносию худогоҳӣ заминасозӣ кунанд.

        Ҳама чизҳои дар боло зикршуда донишро дар бораи он, ки худшиносӣ ва худидоракунӣ, дар ҳаёти ҳар фард чӣ гуна нақш мебозад, механизмҳои фаъолияти онҳо чӣ гунаанд, чӣ тавр дар марҳилаҳои гуногуни синну сол инкишоф меёбад, чӣ тавр ва тавассути чӣ шахс метавонад худро шиносад, вусъат меёбад.

        Масъалаи худшиносӣ ин таваҷӯҳи фардии ҳар шахс ба худ ва олимону донишмандон ба ҳисоб меравад. Вазифаи омухтани дунёи ботини инсон аз ҷиҳати хислатҳои шахсии ӯ, инчунин ба шароити дарунӣ ва ҷамъият мутобиқ кардани чаҳони ботинии одам барои ҳар давру замон мувофиқ аст. Дар афкори иҷтимоию фалсафӣ баъзе муҳақиқон худшиносиро «ҳадафи олии таҳқиқоти фалсафӣ» [4,с.444] медонанд.

       Фалсафаи худшиносӣ аз воқеияти объективӣ ва муносибатҳои чамъиятӣ иборат аст. Аз ин рӯ, баррасии худшиносӣ бидуни дарки мафҳуми «шахсият» ғайриимкон аст. Чи хеле, ки дар боло зикр гардид, ба дараҷаи баланди шахсият расиданро худшиносӣ меноманд. Одам як фарди биологӣ аст. Вай бо шуур аст, ҳамчун мавҷуди биологӣ кодир аст олами гирду атроф ва худро дарк намояд ва дар асоси ин оқилона амал намояд. Дар баробари ин, инсон мавҷудияти иҷтимоӣ аст, ки ба мо имкон медиҳад, ки дар бораи шахсият ҳамчун маҷмӯи системаи муносибатҳои иҷтимоӣ, ки нақшҳои гуногуни иҷтимоиро иҷро мекунад, сухан ронем. [5,с.1]

         Бояд қайд намуд, ки худшиносӣ оғози ҳама гуна шинохтҳои ҳар фард мебошад. Худшиносии миллӣ дараҷаи баланди худшинсии фард аст, ки дар шакли мураккаб яъне, тамоми ҷанбаҳои фардиро дар бар гирифта, ба шахсияти комил расидааст.Зери мафҳуми худшиносӣ дарки мафҳуми донишҳо, арзишҳои ахлоқӣ ва манфиатҳои давлату миллат ва ҳимояи он дар ҷои аввал меистад, ки бешубҳа омӯхтани таърихи фалсафаи худшиносии миллати тоҷик дар шароити кунуни, ки раванди пуртаззод аст, айни муддаост.

       Марҳилаҳои таърихии худшиносии миллиро академик Олимов Кароматулло ба чунин давраҳо ҷудо намудааст:  

        Марҳилаи аввалини худшиносии миллии аҷдоди мо пас аз ислом аз онҷо шурӯъ шуд, ки дар миёни қавмҳои гуногуни эронитабор ҳаракати шуубия падид омад, яъне тақрибан пас аз як асри тасаллути араб, ҳатто камтар аз он, чунин ҳаракати бедории фарҳангӣ зуҳур кард, ки он нисбатан боиси бедории умум гашт. Дар ҳамин замина аст, ки пешвоёни динӣ аз қабили Абӯҳанифа ва дигарон, то тавонистанд ба воситаи дин мақому манзалати халқу миллати худро дар олами ислом зинда карданд, балки дар садри он қарор гирифтанд;

        Марҳилаи дувум, замони ба қудрати сиёсӣ омадани аҷдоди тоҷикон ва эрониён аст, ки яке аз аввалини онон худи Абӯмуслим ва баъдан хонадонҳои ҳукуматгари маҳаллӣ аз қабили Бармакиён, Навбахтиён ва амсоли эшон буд. Ва ҳам дар ин замина буд, ки аввалин давлатҳои мустақили тоҷикон аз қабили Тоҳириён, Саффориён, Сомониён, Бувайҳиён, Ғуриён ва амсоли эшон дар ҳудуди собиқ давлати Сосониён ба вуҷуд омада, анъанаҳои қаблии давлатдорӣ ва дигар расму русуми мардумии худро дар либоси ислом эҳё карда инкишоф доданд. Донишмандони ин миллат дар садри илми ҷаҳонӣ қарор гирифта, номи пуршараф ва таъсири ҳамешагии тамаддуни худро дар минтақа ва ҷаҳон то ҳадде гузоштаанд, ки барои ҳазор соли дигар ҳеҷ ғосибу фотеҳе ҷуръати комил карда натавонист, ки ин миллатро аз байн барад;

        Марҳилаи севвум тақрибан якуним асрро (XI–XIII) дар бар мегирад ва он замонест, ки халқи тоҷик таҳти ҳукумронии Ғазнавиёну Салҷуқиён ва Хоразмшоҳиён қарор дошт, ки дар ин муддат натанҳо нерӯи илмиву эҷодии худро нигоҳ дошт, балки тавонист сохти давлатдории худро дар дарборҳои онон ҷорӣ кунад ва худ низ дар идора кардани ин давлатҳо саҳми равшан дошта бошад;

        Марҳилаи чаҳорум, асрҳои  (XIII–XV) аст, ки асосан замони муборизаҳои шадиди ин миллат баҳри ҳифзи сарзамин, истиқлоли миллӣ ва дар натиҷаи он сохтани давлатҳои хурду миёнаи миллии худ аз қабили Оли Карт дар Ҳирот, Сарбадорон дар Сабзавору Самарқанд ва Музаффариён дар Форс буд;

         Марҳалаи панҷум, асрҳои (XV–XIX)-ро дар бар мегирад, ки онро бӯҳрони тӯлонӣ номидан мумкин аст. [6,с.157] Бо баробари қавӣ шудани Россия ва Англия ҳирси забткории онҳо бештар шуд ва кишварҳои Шарқ, махсусан Мовароуннаҳр, Эрон, Афғонистон ва қораи Ҳиндро муфассал омӯхтанд. Таърих, дин, тиҷорат, мазҳабҳо, забон, адабиёт, этнография, психалогияи мардум, иқтисод, тарзи идоракунӣ, артиш, боигариҳои табиӣ ва муносибатҳои байниқавмҳову қабилаҳоро ба тадриҷ ва дақиқ омӯхтанд ва дар асоси он стратегияи забткоронаи дарозмуддати худро ба вуҷуд оварданд. Англия ва Россияи подшоҳӣ пеш аз ҳама унсурҳои донишманд ва дарккунандаи манфиатҳои қавмии сарзаминҳои мавриди назарашонро бо роҳҳои гуногун аз байн мебурданд. Дар ибтидои асри XIX ба ин раванд Туркия ва дар Афғонистон пуштунизм низ ҳамроҳ шуд. [7,с.207] Тавре, ки таърих собит мекунад, дар охири асри  XIX ва ибтидои асри XX миллати тоҷик бинобар омилҳои зиёд дар марҳалаи ниҳоят ҳассос ва хатарноки таърихи хеш қарор дошт. Асолат ва ҳатто бақои таърихии ӯ таҳти хатари бевосита қарор гирифта буд. На фақат асолат ва ҳастии таърихи тоҷиконро аз ҷиҳати идеявӣ ва сиёсӣ бадқастона инкор менамуданд, балки бо ҳамбстагӣ ва мусоидати фаъоли як тоифа фарзандони нохалафи мо мекушиданд, ки миллати тоҷик ҳамчун миллати асил ва соҳибватан асири фаромӯшхонаи таърих гардад. [8,с.316]

          Марҳалаи шашум, давраи маорифпарварӣ ва мустамликаи Россия шудан аст. Дар давраи маорифпарварӣ, худшиносии миллӣ бо таҷдиди тафаккури динӣ бо ҳам алоқаманд буд. Ва марҳалаи ҳафтум, давраи шӯравӣ ва соҳиби давлати ҳамноми миллии худ шудани тоҷикон қатъи назар аз маҳрумиятҳои ҳудудӣ ва маънавӣ мебошад.

          Марҳалаи ҳаштум ин давраи истиқлолияти давлатӣ ва дар партави сиёсати мустақилонаи давлати миллӣ шаклу мазмуни нав гирифтани худшиносии миллӣ мебошад, ки дар ин давра ба вуҷуд омадани мафкураи шаҳрвандии умумӣ ва муштарак мебошад, ки “халқи тоҷик” ва тоҷикистонӣ будани ин падидаро ифода мекунад. [9,с.157] Аз инрӯ зарур ба ёдоварист, ки таърихи сохтани фалсафаи форсу тоҷик албатта осон набуд. Ва дар ин замина ба вуҷуд омадани шахсиятҳои маънависозу худшинос, ки дар ташаккулии худшиносӣ ва маънавиётӣ ҷаҳонӣ саҳми беандоза гузоштаанд, назаррас мебошад.

            Хулоса, фалсафаи худшиносӣ, ки заминаи дарки ҳастии фард мебошад, ҷанбаҳои гуногуни омӯзиши дорад. Бояд қайд намуд, ки мавзӯи баҳси фалсафаи худшиносӣ бисёр васеъ буда, тамоми нафаронро барои хубтар омӯхтан ва ба роҳ мондани ин мавзӯъ ҷалб менамояд.

 

1.В.Л. Блинова, Ю.Л. Блинова. Психологические основы самопознания и саморазвитии: учебно –методическое пособие.- Казань, ТГГПУ 2009-222с.

2.Н.Н. Толстых. “Как возьможна внутренния свобода: Три ответа Л.И. Божович” Вестн. Моск. УН-ТА. СЕР. 14 Психология 2007. №1. 158с.

3.Н.Н. Толстых. “Как возьможна внутренния свобода: Три ответа Л.И. Божович” Вестн. Моск. УН-ТА. СЕР. 14 Психология 2007. №1. 158с.

4.Кассирер, Э. Опыт о человеке. Введение в философию человеческой культуры / Э. Кассирер // Избранное. Опыты о человеке. – М.: Гардарика, 1998. -779 с.

5.Весник МДПУ имя П. Шамякина. Самопознание как важнейший процесс становления личности. Татьяна Валерьевна Мастич 2015 - 5с.

6.Олимов Кароматулло. Андешаҳо доир ба фалсафа, ирфон ва худшиносии миллӣ., Душанбе – 2014. 405с.

7.Кароматулло Олимов. Дар қаламрави фалсафа ва сиёсат – Душанбе, ҶДММ “Табъу нашр” 2023. – 320c.

 8.Эмомалӣ Раҳмон. “Чеҳраҳои мондагор”., Душанбе – “Эр - граф”, 2016 – 364с.

9. Олимов Кароматулло. Андешаҳо доир ба фалсафа, ирфон ва худшиносии миллӣ., Душанбе – 2014. 405с.

 

Раҳимов Р.М ­ докторант (PhD)­и шуъбаи

таърихи фалсафаи ИФСҲ­и ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

      Раҳимов Саъдулло Хайруллоевич - доктори илмҳои фалсафа, фарҳангшинос, киношинос, узви иттифоқи киношиносони ИҶШС, узви иттифоқи байналмилалии киношиносон маҳсуб ёфта, дар таҳқиқи масоили фалсафӣ ва фарҳанги бадеии миллати тоҷик саҳми назаррас бозидааст.

Мавсуф, соли 1974 факултети забон ва адабиёти руси Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ба номи В.И.Ленин (ҳоло ДМТ) ва соли 1978 шуъбаи аспирантураи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АИҶТ-ро хатм намудааст. Солҳои 1968-1969 дар вазифаи ёрдамчии режисёри филмҳои бадеии киностудияи “Тоҷикфилм”; солҳои 1974-1987 лаборанти калон, ходими хурди илмиӣ, котиби илмии шуъбаи фалсафаи АИҶТ кор кардааст. Тӯли солҳои 1987-1993 ва 1995-1997 дар вазифаи директори киностудияи “Тоҷикфилм” ифои вазифа дошта, аз соли 1997 то соли 1998 дар вазифаи муовини раиси Кумитаи телевизион ва радиои назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият кардааст. Аз соли 1998 то дами вопасини ҳаёт (моҳи майи соли 2024) дар Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ фаъолияти пурмаҳсул дошт.

      С.Раҳимов соли 1978 дар Институти фалсафаи АИ ИҶШС рисолаи номзадиро дар мавзуи “Тамоилгириҳои хосси санъати тоҷик дар давраи рушди сотсиализм” ва соли 2007 дар мавзуи “Идеяҳои фалсафӣ-эстетикии зардуштия” рисолаи доктории худро ҳимоя намуд. Муаллиф ва ҳаммуаллифи як қатор филмҳои мустанад, аз ҷумла “Як замин”, “Ҷустуҷӯи роҳ”, “Занони соҳибкор”, “Маҳваш”, “Саёҳат ба ватан”, “Сиёвӯш”, “Устод Осимӣ” ва ғайра буд. Ҳамчун коршинос пайваста дар шабакаҳои радиову телевизионҳои дохиливу хориҷӣ баромад мекард. Бар замми ин муаллифи якчанд китобу ҷузвияҳо, аз ҷумла: «Нури парда» (Душанбе, 2004), «Аз таърихи афкори эстетикии халқи тоҷик» (Душанбе, 2005), «Эстетикаи зардуштия» (Душанбе, 2006), «Масоили мубрами фарҳанги тоҷик”(Душанбе, 2020), “Очеркҳои таърих ва назарияи синамои тоҷик: марҳилаҳои ҳувиятшавӣ” (Душанбе, 2020), “Кинои хуб – симои давлат” (Душанбе, 2921), «Фазои фарҳанги муосри тоҷик» (Душанбе, 2023) ва ғайра мебошад. Инчунин, зимни таҳияи “Энсиклопедияи синамои Тоҷикистон» (Душанбе, 2012) саҳми бевосита гузоштааст.

     Мақолаҳои зиёди муаллиф дар маҷаллаҳои илмӣ, нашрияҳои энсиклопедӣ ва дигар нашрияҳои бунёдиву даврии Тоҷикистон, кишварҳои Эрон, Қазоқистон, Қирғизистон, Русия, Фаронса, Британияи Кабир, ИМА, Кореяи Ҷанубӣ ва дигар кишварҳо ба табъ расидаанд, ки аз донишманди дақиқназар ва возеҳбин будани С.Раҳимов далолат мекунад. Хизматҳои шоистааш ба эътибор гирифта шуда, бо Ҷоизаи Созмони Милали Муттаҳид дар Тоҷикистон (“Аз СММ дар Тоҷикистон ҳамчун нишонаи пуштибонӣ аз ғояҳои баланди инсонпарварӣ”), нишони сарисинагии “Аълочии кинематографияи Точикистон», ифтихорномаи фахрии АМИТ, Донишгоҳи Кобул (Афғонистон) сарфароз гардидааст.

С.Раҳимов пеш аз ҳама донишманди варзида, олими пурмаҳсул, тарғибгари фарҳанги бадеӣ, роҳбари соҳибсалиқаи кордон ва серталаб буд.  Дар таҳқиқотҳои муаллиф “Идеяи фалсафӣ-эстетикии зардуштия” ва «Аз таърихи афкори эстетикии халқи тоҷик» баррасӣ ва таҳлили афкори фалсафӣ, эстетикӣ, ташаккули тафаккури ҳунарофарии тоҷикон ифода ёфтааст. Бавижа, таҳқиқоти муаллиф оид ба “Идеяи фалсафӣ-эстетикии зардуштия” аз зумраи дастовардҳои нодири илмии муҳаққиқ мебошад, ки мавзуҳои баррасишавандаи онро масоили фалсафии зардуштия ҳамчун асоси принсипҳои эстетикии он, эстетикаи зардуштия, зардуштия ва ҳунарҳои зебо, таъсири идеяҳои зардуштия дар рушди санъати муосири тоҷик ташкил медиҳанд. Беасос нест, ки аз ҷанбаи фарҳангӣ-амалӣ анъанаи бадеӣ-эстетикии зардуштия дар ҷомеаи имрӯзаи Тоҷикистон дар заминаи таҷриба ва тафаккури бадеии муосир ба сифати предмети махсуси омӯзиш қарор гирифт.

       Махсусан, дар боби андешаҳои фалсафии зардуштия ҳамчун асоси принсипҳои эстетикии он муаллиф мавзуҳои асотир ва баъзе ҷанбаҳои оламдарккунию ҷаҳонбинии мардуми Эрони қадим, анъанаи натуралистӣ дар таълимоти зардуштия, принсипи покизагӣ дар зардуштия, рамзҳои зардуштия ва ғайраро таҳқиқ мекунад. Дар боби эстетикаи зардуштияи тадқиқоти мазкур муҳаққиқ нахуст таҳқиқотҳои олимони ватанию хориҷӣ, ки ба баррасии масоили фалсафӣ, ахлоқӣ ва эстетикии зардуштия бахшида шудаанд, ба таври зарурӣ омӯхта, муқоиса карда, мутмаин мегардад, ки тӯли ду садсола идеяҳои фалсафӣ ва махсусан эстетикии зардуштия ба таври пурра ва низомнок таҳқиқ нагаштааст, аҳамияти назариявию амалии он барои ҳал ва рафъи мушкилоти фарҳанги бадеии ҷомеаи муосир дақиқ нишон дода нашудаанд. Муаллиф, дар ин маврид фикри файласуфи олмонӣ Гегелро, ки аз аввалинҳо шуда ба эстетикаи зардуштия ҳамчун низом дар қаринаи таълимоти мифологӣ, динӣ-фалсафии он мароқ зоҳир мекунад, шубҳанок пиндошта, саҳеҳ намешуморад. Чанд далелро барои муайян кардани мавқеи худ пешниҳод менамояд: аввалан, Гегел забони авестоиро намедонист ва таҷрибаи тарҷумаи матнҳои авестоиро надошт. Дуюм, ба таври зарурӣ бо фарҳанги бадеӣ мардуми тоҷику форс шинос набуд. Сеюм, ӯ яке аз идеологҳои фаъоли равияи аврупомарказӣ маҳсуб меёфт. Бинобар ин, муаллиф баҳои Гегелро нисбат ба таълимоти зардуштия, аз ҷумла эстетикаи он воқеӣ намешуморад. Инчунин, муаллиф зимни омӯзиш ва муқоисаи таҳқиқоти олимони дигари ватанию хориҷӣ доир ба масъалаи эстетикаи зардуштия мавқеи худро муайян карда, қайд менамояд, ки таҳқиқоти олими тоҷик Х.Юсупов (“Санъати классикӣ ва рушди афкори эстетикии мардуми тоҷику форс”) ва муҳаққиқи ӯзбек А.Қурбонмамадов (“Тасаввуроти эстетикии мардумони эронинажод дар Авесто”) таҳқиқотҳои комил набуда, дар онҳо пора-пора афкори эстетикии зардуштия таҳлилу таҳқиқ ёфтаанд.

      Аз ин рӯ, бозёфти илмии муаллиф дар таҳқиқи ин мавзуъ аз як тараф, аз он иборат аст, ки ӯ ғояҳои фалсафӣ-эстетикии зардуштияро дар асоси китоби “Авесто”, таҳқиқотҳои зиёде, ки худи муҳаққиқ дар ҳудуди ҷумҳуриҳои Тоҷикистон ва Ӯзбекистон баргузор карда, дар раванди онҳо дар баробари дастрас намудани дастхату китобҳои нодир маълумоти арзишмандро оид ба маҳфуз будани расму анъанаҳои театрӣ ва санъати хореографию рақсии зардуштия пайдо намуда, баъди коркард ба низом медарорад. Аз тарафи дигар, зимни таҳқиқи мавзуъ ба ковишҳои археологии мутахассисон, ки муваффақ шуданд то дар минтақаҳои аҳолинишини мардуми эронинажод дастовардҳои фарҳанги моддию маънавии зардуштияро пайдо кунанд, такя менамояд. Ин равиши таҳқиқ асари мазкурро арзишманд гардонида, ба дидгоҳи муаллиф дар мавриди таҳлил ва таҳқиқ кардани ғояҳои фалсафӣ-эстетикии зардуштия аслияти илмӣ бахшидааст.

Мавзуҳои баррасишавандаи боби сеюми таҳқиқот «Зардуштия ва санъат»-ро таҳлили баъзе принсипҳо ва хосиятҳои тафаккури бадеии зардуштия, санъати Эрони Қадим ва зардуштия, санъати театриалӣ ва муайян кардаи ҷойгоҳи мусиқӣ дар ҷомеаи Эрони Қадим, ки дар марҳилаҳои баъдинаи таърихӣ барои ташаккул ва густариши ҳунари театрӣ ва санъати мусиқӣ нақши муассир гузоштанд, ташкил медиҳанд.

      Боби чаҳорум, ки ба масъалаи идеяҳои зардуштия дар рушди санъати муосири тоҷик унвон дорад аз масъалаи калидии таҳқиқоти мазкур ба ҳисоб меравад. Дар ин боб баррасии чунин мавзуҳо муҳим шуморида шудаанд: анъанаи гузашта ва ҷомеаи муосир, мавзуҳои зардуштия дар рушди санъати тасвирӣ, зардуштия ва театри муосири тоҷик, мавзуҳои зардуштия дар кинематография тоҷик ва ғайра.

Дар маҷмуъ, аз мазмуни асар маълум мегардад, ки муаллиф муваффақ гаштааст, ки дар раванди таҳқиқи масъала ягонагии тафаккури эстетикии зардуштияро бо ғояҳои умумиҷаҳонбинӣ, мифологӣ, динӣ ва фалсафии зардуштия муайян намояд, аз диди нав ба ғояҳои монотеистӣ, анъанаи натуралистӣ, принсипи покизагӣ, тавсифи рамзҳо дар зардуштия баҳои воқеӣ диҳад. Махсусияти категорияҳои эстетикии зебоӣ ва зиштиро дар зардуштия муайян карда, ҷойгоҳи инсонро дар эстетикаи зардуштия равшан гардонад ва нақши фарҳанги эстетикии зардуштияро дар рушди ҳунарҳои муосири миллӣ нишон диҳад.

Китоби дигари мавсуф зери унвони “Кинои хуб - симои давлат”, ки аз се бахш: шахсиятҳо, киноҳо ва мусоҳибаҳои муаллиф иборат мебошад аз он ҷиҳат арзиши баланди илмию амалӣ дорад, ки аввалан дар он доир ба самти фаъолияти шахсиятҳои таърихӣ, киношиносони варзида, ки дар тӯли 100 соли мавҷудияти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар рушди санъати кинои тоҷик, эътирофи ҷаҳонӣ пайдо кардани он саҳми бориз гузоштанд ба насли имрӯзи фарҳангофар ва фарҳангпосдори миллат маълумоти дақиқ медиҳад. Зеро муаллиф тӯли солҳои зиёд дар вазифаҳои роҳбарикунандаи кинои тоҷик фаъолият варзида, бо бештари киношиносон ҳамаср, ҳамнишин, ҳамназар буда, баробар бузург шуда, таълими касб кардаанд ва аз маҳсули эҷоди ҳамдигар шинос мебошанд. Аз ин рӯ, маълумоте, ки муаллиф дар китоби мазкур оид ба зиндагинома ва фаъолияти эҷодӣ, номгӯи киноҳои офаридаи 24 нафар киношиносон, киноофарони маъруфи сатҳи ҷаҳонии тоҷик,  муаррификунандаи арзишҳои ахлоқӣ, сиёсӣ, фарҳангии миллӣ, аз ҷумла: Комил Ярматов, Қутбиддин Олимов, Борис Кимёгаров, Абдусалом Раҳимов, Тоҳир Собиров, Зоҳир Дӯстматов, Валерий Аҳадов, Давлат Худоназаров, Анвар Тураев, Бахтиёр Худоназаров, Ғаффор Валаматзода, Туҳфа Фозилова, Зиёдулло Шаҳидӣ, Носир Саидова ва дигарон медиҳад беасос набуда, инъикоскунандаи воқеият мебошанд. Бинобар ин, мутолиаи китоб ҳар як хонандаро оид ба рӯзгор ва соҳаи эҷодӣ ҳар як шахсияти нотакрор шинос карда, онҳоро барои возеҳ кардани ҷаҳонбинӣ, вусъат додани хотираи таърихӣ, донистан ва арҷ гузоштан ба маҳсули эҷоди онҳо, ки муаррификунандаи унсурҳои фарҳанги бадеии муосири миллӣ мебошанд, ҳидоят менамояд.

       Бахши дуюми китоби мазкур, ки дар он муаллиф оид ба арзиш ва эътирофи ҷаҳонӣ пайдо кардани 20 номгӯ киноҳои истеҳсолкунандагони киностудияи тоҷик, аз ҷумла “Муҳоҷир”, “Фарзанди Тоҷикистон”, “Ман бо духтаре вохӯрдам”, “Зумрад”, “Ҳасани аробакаш”, “Марги судхӯр”, “Ҷура Саркор” ва ғайра медиҳад, тақвиятдиҳанда ва давоми мантиқии бахши аввали китоб мебошад. Маълумоти тозаи дар ин бахш зикрдоштаи муаллиф низ барои ташаккули маърифати дӯстдорони кино ва киношиносии насли муосири миллат, воқиф гаштани мардум аз ҳодисаву рӯйдодҳои таърихи миллат мусоидат менамояд. Бахусус, услуби ҷамъоварӣ, коркард ва банизомдарории маълумоти мушаххас, ки аз ҷониби муаллиф сурат гирифтааст ҷолиб буда, хонандаро дарҳол аз офарандаи кино, мавзуъ, қаҳрамонҳое, ки дар он нақш бозидаанд, рассом, макони сабт ва ғайра огоҳ мегардонад. Ин нуктаҳои муҳим инҳоянд: кино аз ҷониби кадом студия истеҳсол карда шудааст; сенарияи киноро кадом киношинос таҳия намудааст; коргардон ва тарҷумонҳои овоз киҳо мебошанд; дар нақшҳои асосӣ кадом ҳунармандон нақш бозиданд ва ғайра. Воқеан, ин гуна гузориши масъала ва ҷо ба ҷо гузории мавод тақозо аз он мекунад, ки хонандаи китоб аз он ғизои маънавӣ бардошта, маҳорати ҳунардӯстдории худро тақвият бахшад.

       Дар бахши сеюми асар мубоҳисоти муаллиф бо рӯзноманигорон ва суҳбатҳои оростаи ӯ бо мутахассисони варзидаи фарҳанги бадеии  ватанию хориҷӣ оид ба рушди фарҳанги бадеӣ, аз ҷумла киношиносӣ ва мушкилоти ҷойдоштаи он дар Тоҷикистон дарҷ ёфтааст. Суҳбати баргузорнамудаи муаллиф бо Рустам Иброҳимов - раиси конфедератсияи иттифоқи кинемтографистони кишварҳои ИДМ ва Балтия, ки соли 2004 ба муносибати баргузор намудани фестивали байналмилалии кино бо номи “Дидор” ба Душанбе ташриф оварда буд, аз зумраи мусоҳибаҳои ташкилнамудаи муаллиф аст.

С.Раҳимов аз ин мусоҳиба назари як масъули байналмилалии соҳаро оид ба вазъи кинои тоҷик ва дурнамои рушди он ба таври зайл хулосабарорӣ мекунад: ба самъи Шумо мерасонам, ки ман аз вазъи истеҳсоли киноҳо дар кишварҳои ИДМ, аз ҷумла Тоҷикистон огоҳӣ дорам ва баргузор намудани фестивали байналмилалии кино бо номи “Дидор” аз рушди ин соҳа дар Тоҷикистон гувоҳӣ медиҳад. Дигар ин ки бурди миллати тоҷик дар рушди санъати кино он аст, ки Ҳукумати кишвар нисбат ба рушди он аҳамияти хосса медиҳад ва соҳаи киноро бевосита ҷузъи ҷудоинопазири фарҳанги миллии худ меҳисобад. Бинобар ин, сол ба сол сатҳу сифати киноҳои офаридаи киношиносони тоҷик баланд гашта, ҷойи киноҳои хориҷиро, ки ба рӯҳияи мардум, хусусан ҷавонон таъсири манфӣ мерасонанд, онҳоро ба бегонапарастӣ, содир кардани амалҳои номатлуб талқин медоранд, мегиранд.

       Дар суҳбатҳои оростаи устод бо рӯзноманигрон, ки бештар ба вазъи истеҳсоли кинои тоҷик ва дурнамои рушди он дар Тоҷикистон иртибот доранд, нигоҳи муаллиф ва тавсияву пешниҳодҳои ӯ баён ёфтаанд. Ба андешаи муҳаққиқи дақиқназар барои боз ҳам сатҳу сифати баланд касб кардани соҳаи кино ва истеҳсоли он дар Тоҷикистон бояд: мунтазам масъалаи тарбияи кадрҳои ҷавони киношиносии забондону соҳибсалиқа зери назорат қарор гирад; студияҳо ва коргоҳҳо  бо таҷҳизоти техникӣ ва технологияи ҳозиразамон таъмин карда шавад; ҳамкории густурда бо киношиносони кишварҳои пешрафта вусъат дода шуда, кадрҳои ҷавони соҳавӣ мсунтазам барои гузаштан аз курси такмили ихтисос сафарбар карда шаванд; таҳия ва сабти киноҳои муштарак дар байни кишварҳои ИДМ ва дигар ҷумҳуриҳо таҳким ёбад; барои андӯхтани таҷриба кормандони кинои тоҷик барои иштирок ва пешниҳоди киноҳо ба фестивал ва ҳамоишҳои байналмилалӣ ҷалб гардонида шаванд; ба донишҷӯёне, ки дар муассисаҳои таҳсилоти олии касбии кишвар аз рӯйи ихтисосҳои марбутаи соҳавӣ таҳсил мекунанд бо даъвати мутахассиони ватанию хориҷӣ курсҳои омӯзишӣ ташкил карда шавад ва ғайра.

        Умуман, хизматҳои С.Раҳимов дар рушди илми фалсафа ва фарҳанги бадеии тоҷик, хусусан соҳаи киношиносии тоҷик беназир мебошад ва оид ба ҳар як самти фаъолияти кории ӯ метавон асарҳои зиёде эҷод кард. Махсусан, хизматҳои муаллиф дар мавриди дар ҳар ду сол дар шаҳри Душанбе ташкил ва баргузор кардани фестивали байналмилалии кино бо номи “Дидор” на танҳо ба рушди соҳа, истеҳсоли киноҳои хусусияти тарбивӣ ва миллидошта, балки барои густариш додани ҳамкориҳои тарафайн бо киношиносони кишварҳои хориҷ ва муаррифӣ кардани кинои тоҷик дар сатҳи байналмилалӣ мусоидат менамояд.

 

 

 

          17 майи соли равон дар толори Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо ташабуси Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳовадинови АМИТ Конференсияи байналмилалии илмӣ-амалӣ дар мавзӯи “Институти оила дар ҷомеаи муосири Тоҷикистон ва нақши он дар рушди сармояи инсонӣ” бо иштироки олимону кормандон ва магистрантону докторантони PhD баргузор гардид.

           Ба кори конфронс директори Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳовадинови АМИТ Маҳмадизода Нозим ҳусни оғоз бахшида, зикр дошт, ки оила натанҳо асоси давлат, инчунин дар рушди шахсият, ҳифзи анъана ва фарҳанги миллӣ, ки аслан асос ва бунёди осоиши ҳамаи таносуби ботинии институтҳои давлатӣ ба ҳисоб меравад. Анъанаҳои миллӣ асоси натанҳо пойдорӣ ва инкишофи иҷтимоиёти давлат балки шарти рушди иқтисодиёти он низ мебошад.

Дар идомаи конфронс президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон узви вобаста АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт дар сухани муқадимавии хеш ба иштирокдорони конфронсро барор хоста, зикр доштанд, ки ташаккули сармояи инсонӣ ҳамчун маҷмуи донишҳо, малакаву маҳорати шахс, барои қонеъгардонии талаботи мухталифи фарди алоҳида ё ҷомеа дар умум истифода мегарданд ва дар Ҷумҳурии Тоҷикистон қабл аз ҳама дар оила ташаккул меёбанд.

         Таъкид шуд, ки оила барои миллати мо муҳимтарин ниҳод ва фурӯғи иҷтимоиест, ки мавҷудияти насли инсонӣ таълиму, тарбияи насли наврас, ҳифзи фарҳанг ва арзишҳои миллӣ, таҳкими тамоми дастовардҳои моддиву маънавии ҷомеаро аз як насл ба насли дигар таъмин менамояд. Махсусан оилаҳои Тоҷикистон дар ҳифзи сулҳу субот, ваҳдати миллӣ, пешгирии хатарҳо ба ҷомеа, ҳифзи ҳувият ва худшиносии миллӣ нақши бузург доранд.