Саҳми академик Фозил Тоҳиров дар омӯзиши манбаъҳои таърихии давлат ва ҳуқуқи Тоҷикистон ва нақши ӯ дар тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон

Академик Фозил Тоҳиров яке аз чеҳраҳои барҷастаи илми ҳуқуқ ва таърихшиносии тоҷик буда, дар таҳқиқи пайдоиш ва инкишофи давлатдорӣ ва низоми ҳуқуқии халқи тоҷик саҳми назаррас гузоштааст. Осори илмии ӯ, ки бо таҳлили амиқ ва муносибати таърихӣ фарқ мекунад, дар ташаккули фаҳмиши илмии равандҳои давлатсозӣ ва ҳуқуқи тоҷикон нақши ҳалкунанда бозидааст.

Академик Фозил Тоҳиров бахши асосии фаъолияти илмии худро ба омӯзиши шаклҳои давлатдории таърихӣ дар қаламрави Тоҷикистон бахшида, давраҳои гуногуни инкишофи сиёсию ҳуқуқиро - аз аҳди бостон то давраи муосир - таҳлил намудааст. Ӯ дар осораш аз таъсири ниҳодҳои ҳуқуқии давлатҳои қадим, аз ҷумла Суғд ва Бохтар, сар карда то таҳаввули ҳуқуқ дар замони шӯравӣ ва давраи истиқлолияти миллӣ ба таври муфассал сухан гуфтааст.

Самтҳои асосии таҳқиқоти академик Фозил Тоҳиров: Омӯзиши ҳуқуқи анъанавӣ. Академик Фозил Тоҳиров ба таҳлили ҳамаҷонибаи ҳуқуқи одатӣ ва шариатӣ, ки дар ҷомеаҳои тоҷик пеш ва баъд аз ислом амал мекарданд, аҳаммияти махсус додааст. Ӯ нишон додааст, ки ин низомҳои ҳуқуқӣ дар танзими муносибатҳои иҷтимоӣ то зуҳури ҳуқуқи шӯравӣ нақши калидӣ доштанд.

Таърихи давлатсозӣ дар қаламрави Тоҷикистон. Дар осори ӯ марҳилаҳои ташаккули давлатдорӣ чунин тасниф шудаанд:

- давлатҳои қадимии Суғд ва Бохтар;

- давраи истилои араб ва давлати Сомониён;

- замони ҳукмронии подшоҳии Русия ва шӯравӣ;

- гузариш ба сохтори ҳуқуқии шӯравӣ дар ҶШС Тоҷикистон.

Академик Фозил Тоҳиров гузариши тадриҷӣ аз низоми ҳуқуқии суннатӣ ба низоми ҳуқуқии сотсиалистиро бо мисолҳои мушаххас таҳлил мекунад, аз ҷумла нақши конститутсия, судҳо ва идоракунии ҳуқуқӣ дар солҳои аввали шӯравӣ.

Инкишофи андешаи ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон. Академик Фозил Тоҳиров ба инкишофи мафҳумҳои ҳуқуқӣ, таҳаввули илмҳои ҳуқуқшиносӣ ва саҳми ҳуқуқшиносони тоҷик дар ташаккули фарҳанги ҳуқуқии миллӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир намудааст.

Аҳаммияти осори академик Фозил Тоҳиров:

Ташаккули назари илмӣ ба таърихи ҳуқуқ ва давлатдорӣ.
Осори ӯ барои таҳия ва рушди таърихи ҳуқуқи миллӣ, таҳқиқи пайдарпайии ҳуқуқҳои суннатӣ, динӣ ва дунявӣ хидмати беназир кардааст.

Таҳияи маводи таълимӣ барои муассисаҳои ҳуқуқшиносӣ. Осори илмии ӯ асоси таҳияи китобҳои дарсӣ ва методии риштаи ҳуқуқшиносӣ гардидааст.

Тарбияи ҳуқуқии насли нав. Мероси илмии академик Тоҳиров дар баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон ва ташаккули ҳувияти ҳуқуқии миллӣ дар даврони истиқлол нақши муассир бозидааст.

Нуқтаи тамаркуз дар таҳқиқоти таърихӣ: Давраи тоисломӣ: Суғд ва Бохтар. Академик Фозил Тоҳиров сохтори давлатдории ин минтақаҳоро бо далелҳои таърихӣ тавсиф намуда, нишон додааст, ки давлатҳои қадим дорои ниҳодҳои шоҳӣ, шӯроҳои машваратӣ, бюрократияи инкишофёфта ва ҳуқуқи одатӣ буданд. Ин ҳуқуқҳо дар заминаи одатҳо ва қоидаҳои зардуштӣ танзим мешуданд.

Давраи исломӣ, фатҳи араб ва давлати Сомониён. Пас аз ислом, шариат ба унвони манбаи асосии ҳуқуқ ҷорӣ мегардад. Қозиҳо ба ҳайси ниҳоди додгоҳӣ амал мекарданд. Бо вуҷуди ин, дар баъзе минтақаҳо одатҳои қадим ҳифз мешуданд, ки нишонаи мутобиқшавии ҳуқуқи нав ба муҳити иҷтимоӣ буд.

Давлатдории замони Сомониён (асрҳои IX–X). Академик Фозил Тоҳиров аҳаммияти таърихии давлати Сомониёнро ҳамчун намунаи ибтидоии давлатдории тоҷикон борҳо таъкид намудааст. Ӯ чунин нуқтаҳоро махсус зикр мекард:

- инкишофи меъёрҳои ҳуқуқи шаҳрвандӣ: дар замони Сомониён, равобити ҳуқуқӣ вобаста ба савдо, мерос ва муомилоти молӣ рушд карданд, ки нишондиҳандаи ташаккули низоми мукаммали ҳуқуқи шаҳрвандӣ мебошад;

- мақомоти давлатӣ: идораи давлатӣ дар худ унсурҳои модели арабиро бо суннатҳои маҳаллӣ муттаҳид мекард, ки як намунаи барҷастаи ҳамгироии фарҳангӣ-ҳуқуқӣ ба шумор мерафт;

- рушди илмии фиқҳ: илмҳои ҳуқуқи исломӣ (фиқҳ) дар ин давра бо иштироки фаъолонаи донишмандони тоҷику форсизабон густариш ёфтанд.

Ҳуқуқи суннатӣ дар давраи феодализми дерина (Аморати Бухоро).

Дар давраи Аморати Бухоро (асрҳои XVIII -ибтидои асри XX), низоми ҳуқуқӣ ду навъ буд:

- ҳуқуқи шариат - ки тавассути додгоҳҳои қозигӣ амалӣ мегардид;

- ҳуқуқи одатӣ (аъдатӣ) ки тавассути додгоҳҳои биёҳо, асосан дар байни халқҳои кӯҳӣ ва кӯчӣ амал мекард.

Академик Фозил Тоҳиров ин сохтори дугонаи ҳуқуқиро ба ҳайси модели мутобиқшавандаи ҳуқуқӣ арзёбӣ мекард, ки имкони ҳамзистии меъёрҳои динӣ ва суннатиро таъмин мекард.

Аҳаммияти таърихии тадқиқоти академик Фозил Тоҳиров. Академик Фозил Тоҳиров яке аз аввалин донишмандоне буд, ки ба омӯзиши пайдарпайи анъанаҳои ҳуқуқии тоҷикон аз замонҳои қадим то асри ХХ рӯй оварда, дар асоси таҳлилҳои амиқ давраҳои калидии инкишофи ҳуқуқро чунин муайян кардааст:

- марҳилаҳои муҳими инкишофи ҳуқуқи миллӣ ва тавсеаи мафҳумҳои ҳуқуқӣ;

- равшангардонии нақши унсурҳои миллӣ дар шаклгирии ҳуқуқ;

- зарурати ҳифзи ёдгориҳои таърихӣ ва фарҳанги ҳуқуқии мардуми тоҷик.

Осори муҳимтарини академик Фозил Тоҳиров:

«Таърихи давлат ва ҳуқуқи Тоҷикистон»

«Шаклҳои анъанавии ҳуқуқ дар байни халқҳои Тоҷикистон»

«Дар бораи ташаккули ҳуқуқи шӯравӣ дар Тоҷикистон»

«Дар бораи низоми ҳуқуқии ҶШС Тоҷикистон»

«Дар бораи рушди ҳуқуқ дар Тоҷикистон»

«Осори мунтахаб»

Монографияҳо ва мақолаҳое оид ба таърихи шариат, одатҳои ҳуқуқӣ ва низоми судӣ дар Аморати Бухоро ба табъ расидаанд.

Таҳлили давраи шӯравии ҳуқуқ дар таҳқиқоти академик Фозил Тоҳиров. Академик Фозил Тоҳиров ба давраи шӯравӣ дар таърихи ҳуқуқ таваҷҷуҳи вижа зоҳир намуда, нуқтаҳои зеринро таъкид кардааст:

- гузариш аз ҳуқуқи суннатӣ ба ҳуқуқи шӯравӣ.
Академик Фозил Тоҳиров қайд кардааст, ки ҷорӣ намудани ҳуқуқи шӯравӣ бо мушкилоти мутобиқшавӣ рӯ ба рӯ буд, зеро меъёрҳои нави сотсиалистӣ бо сохторҳои мустаҳками суннатӣ ва динӣ бархӯрд мекарданд. Ӯ зарурати ба инобат гирифтани хусусиятҳои маҳаллии ҷомеаро барои муваффақияти низоми нав таъкид мекард.

- нақши давлат дар ташаккули фарҳанги ҳуқуқӣ. Ба андешаи Академик Фозил Тоҳиров давлат дар шароити гузариш ба сохтори нави сиёсӣ ва иҷтимоӣ, масъулияти асосиро дар ташаккули фарҳанги ҳуқуқӣ ба зимма дошт ва бояд ҳуқуқро ҳамчун воситаи ислоҳоти ҷомеа истифода мебурд.

- танқиди формализм ва бюрократия.  Академик Фозил Тоҳиров нисбат ба зиёдаравии расмият ва бюрократия дар низоми ҳуқуқии шӯравӣ муносибати интиқодӣ дошт. Ӯ тарафдори усули воқеъбинона ва чандирона дар қонунгузорӣ ва татбиқи ҳуқуқ буд, ки бояд эҳтиёҷоти воқеии ҷомеаро инъикос мекард.

- мероси ҳуқуқи шӯравӣ ва таъсири он ба низоми муосир. Академик Фозил Тоҳиров таҳлил мекард, ки чӣ гуна низоми ҳуқуқии шӯравӣ то ҳол ба қонунгузории муосири Тоҷикистон таъсир мерасонад. Ӯ зарурати бозбинӣ ва таҳлили интиқодии ин меросро барои рушди қонуният ва ҳуқуқи миллӣ муҳим медонист.

Саҳми илмию амалии академик Фозил Тоҳиров дар рушди ҳуқуқи муосири Тоҷикистон.

Мавқеи илмии ӯ дар назарияи давлат ва ҳуқуқ:

- ӯ яке аз аввалин ҳуқуқшиносони тоҷик буд, ки масъалаҳои назариявии давлат ва ҳуқуқро бо дарназардошти хусусиятҳои миллӣ таҳқиқ кардааст;

 - мафҳумҳои давлатдории миллӣ, фарҳанги ҳуқуқӣ, давлати ҳуқуқбунёд ва ҳукмронии қонун дар заминаи воқеиятҳои пасошӯравӣ таҳлил шудаанд;

- ӯ равандҳои таҳаввули андешаи ҳуқуқии тоҷиконро бо такя ба анъана ва таҷрибаи таърихӣ таҳлил кардааст.

Рушди илми ҳуқуқ дар Тоҷикистон баъд аз истиқлолият. Пас аз соли 1991, академик Фозил Тоҳиров ҳамчун яке аз назариясозони асосии илми ҳуқуқи миллӣ баромад кардааст. Ӯ дар таҳияи консепсияи ислоҳоти ҳуқуқӣ, сохтани асосҳои қонунгузорӣ ва ташкили давлатдории ҳуқуқбунёд саҳм гузошт. Ӯ махсус таъкид мекард, ки барои муваффақият дар соҳаи ҳуқуқ, зарур аст, ки стандартҳои байналмилалиро бо арзишҳо ва манфиатҳои миллии тоҷикон муттаҳид кард.

3. Осори нуфузноки академик Фозил Тоҳиров.

Академик Фозил Тоҳиров муаллифи даҳҳо асари илмӣ, монография ва мақолаҳое мебошад, ки ба масъалаҳои соҳибихтиёрӣ, давлатдорӣ, ҳуқуқ, ҳуқуқи инсон ва фарҳанги ҳуқуқӣ бахшида шудаанд. Осори ӯ ба сифати заминаи назариявӣ барои барномаҳои таълимӣ дар донишгоҳҳои ҳуқуқии Тоҷикистон хизмат мекунанд ва дар доираҳои илмӣ ва қонунгузорӣ васеъ истифодашаванда мебошанд.

Мафҳумҳои таҳиянамудаи ӯ ҷузъи муҳими методологияи таҳқиқи таърихи ҳуқуқ ва рушди ҳуқуқи муосир ба ҳисоб мераванд. Осори ӯ хусусияти мукаммалу байнисоҳаӣ дошта, дар он назарияи ҳуқуқ бо таърих, фалсафа ва илми сиёсат пайваст карда шудааст.

4. Омодасозии насли нави ҳуқуқшиносон.

Ба ҷуз аз фаъолияти илмӣ, академик Фозил Тоҳиров инчунин бо корҳои омӯзгорӣ ва маърифатӣ машғул буд. Ӯ бар он буд, ки ташаккули давлати ҳуқуқбунёд танҳо дар шароити сатҳи баланди фарҳанги ҳуқуқӣ ва худогоҳии ҳуқуқии шаҳрвандон имконпазир аст.

Дар натиҷаи суханрониҳо, нашрияҳо ва иштироки ӯ дар лоиҳаҳои таълимӣ, дар ҷомеа эҳтиром ба қонун, ҳуқуқ ва вазифаҳо таҳким ёфтанд. Ӯ на танҳо ҳуқуқшиносони касбиро таълим медод, балки барои оммаи васеъ маводи омӯхтании фаҳмову дастрасе дар бораи таърихи ҳуқуқ ва давлатдории тоҷикон таҳия кардааст.

Ба туфайли заҳматҳои ӯ, табақаҳои гуногуни ҷомеа тавонистанд бо решаҳои таърихии низоми ҳуқуқии муосир ва аҳаммияти риояи он ошно шаванд.

Имрӯз, осори илмии академик Фозил Тоҳиров дар омӯзишу тадрис ва таҳқиқоти ҳуқуқӣ ба таври васеъ истифода мешавад. Равиши таҳқиқотии ӯ – бар асоси таҳлили ҳамаҷониба ва огоҳӣ аз манбаъҳои таърихӣ – намунаи ибрат барои муҳаққиқони ҷавон мебошад. Илова бар ин, бисёре аз пешниҳодҳои ӯ ба асоси ислоҳоти ҳуқуқӣ ва барномаҳои тарбияи ҳуқуқии аҳолӣ табдил ёфтаанд.

Ҳамин тавр, академик Фозил Тоҳиров нақши муҳим на танҳо дар омӯзиши таърихи давлату ҳуқуқи тоҷик, балки дар ташаккули маърифати ҳуқуқӣ ва тарбияи ҳуқуқии насли нав ба анҷом расондааст. Мероси илмӣ ва омӯзгории ӯ то ҳол ба рушди тафаккури ҳуқуқӣ ва фарҳанги ҳуқуқии ҷомеаи Тоҷикистон таъсир мерасонад.

Ӯ ҳамчун омӯзгор ва ташкилкунандаи илм садҳо ҳуқуқшинос, муҳаққиқ ва устодони ҷавонро тарбия намудааст, ки имрӯз онҳо дар мақомҳои калидӣ - дар мақомоти давлатӣ, судҳо ва муассисаҳои илмӣ фаъолият мекунанд.

5. Иштирок дар фаъолияти қонунгузорӣ ва коршиносӣ.

Академик Фозил Тоҳиров дар таҳияи лоиҳаҳои қонунҳо, барномаҳои стратегии рушди ҳуқуқ, аз ҷумла дар таҳияи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, нақши фаъолона дошт. Андешаи ӯ дар қабули қарорҳои муҳими соҳаи ҳуқуқ ва давлатсозӣ ба инобат гирифта мешуданд.

Маҳз ба шарофати донишу таҷрибаи ӯ, бисёре аз санадҳои қонунгузорӣ хусусияти илмӣ, устувор ва ба воқеиятҳои миллӣ мутобиқ пайдо намуданд. Ӯ дар кумитаҳои илмӣ, гурӯҳҳои корӣ ва машваратҳои давлатӣ иштирок карда, ба рушди низоми ҳуқуқии давлати тоҷик саҳми назаррас гузоштааст.

Ҳамин тавр, академик Фозил Тоҳиров шахсияти дорои нуфузи фарогир аст, ки ба таври системавӣ ба рушди тафаккури ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон таъсир расондааст. Ӯ асосҳои назариявиро барои дарку таҳлили давлатдорӣ ва ҳуқуқ дар шароити таърихии нав гузоштааст.

Мероси илмӣ ва иҷтимоии ӯ то ба имрӯз манбаи арзишмандест барои таҳқиқоти нав, такмили қонунгузорӣ ва омодасозии кадрҳои соҳаи ҳуқуқ иебошад. Академик Фозил Тоҳиров на танҳо таърихнигор ва назариячии ҳуқуқ, балки тарбиятгари маънавии ҷомеа буд, ки барои тақвияти пояҳои ҳуқуқии давлати миллӣ хизматҳои беназир анҷом додааст.

Бобоҷонзода И.Ҳ. - доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор, мудири шуъбаи масоли назарияи давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон