ИҚТИСОДИ РАҚАМӢ ВА ҲИФЗИ СИРРИ БОНКӢ (дар ҳошияи паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон гардидани солҳои 2025-2030)

Таъмини амнияти иқтисодӣ ва ҳифзи сирри бонкӣ ҷузъи муҳим дар низоми муосири бонкдорӣ буда, якчанд ҷанбаҳои калидиро фаро мегирад:

1. Амнияти иқтисодӣ дар низоми бонкӣ. Амнияти иқтисодии бонк аз ҳифзи манфиатҳои молиявӣ, дороиҳо ва таъмини устуворӣ дар шароити таҳдидҳои гуногуни дохилӣ ва хориҷӣ иборат аст. Ин самтҳоро дар бар мегирад: - ҳимоя аз ҷиноятҳои молиявӣ-пешгирии қаллобӣ, пулшӯӣ, терроризм ва дигар амалҳои ғайриқонунӣ; - назорати хавфҳо-таҳлили хавфҳои қарзӣ, асъорӣ, фоизӣ ва дигар омилҳое, ки метавонанд ба суботи молиявии бонк таъсир расонанд; - банақшагирии стратегӣ-таҳияи нақшаҳо барои ҳолатҳои ғайриинтизор бо мақсади кам кардани талафот ва таъмини устувории дарозмуддати бонк.

2. Ҳифзи сирри бонкӣ. Ҳифзи маълумот дар бораи мизоҷон ва амалиётҳои молиявӣ унсури муҳими фаъолияти бонк мебошад, ки чунин самтҳоро дар бар мегирад: - маҳрамияти маълумоти мизоҷон-ҳифзи маълумоти шахсӣ, ҳисобҳо, муомилот ва дигар ҷанбаҳои молиявии мизоҷон; - тадбирҳои ҳуқуқӣ-риояи қонунгузориҳо оид ба ҳифзи маълумот (масалан, Регламенти умумии ҳифзи маълумот - GDPR), инчунин риояи қонунҳои миллӣ, ки фаъолияти бонкҳоро танзим мекунанд; - амнияти технологӣ-истифодаи технологияҳои муосири ҳифзи маълумот (рамзгузорӣ, низоми амниятӣ ва ғайра), инчунин ҳифз аз ҳамлаҳои кибернетикӣ ва ифшои маълумот.

3. Мубориза бо таҳдидҳои дохилӣ ва хориҷӣ. Бонк  бояд ҳам таҳдидҳои хориҷӣ (бӯҳронҳои иқтисодӣ, рақобат, таҳримҳои байналмилалӣ) ва ҳам дохилиро (коррупсия, ифшои маълумот аз дохил) пешбинӣ намояд.

Ҳамин тавр, таъмини амнияти иқтисодӣ ва ҳифзи сирри бонкӣ на танҳо вазифаи ҳуқуқӣ, балки технологӣ низ буда, назорати доимӣ, такмили равандҳо ва санҷиши мунтазамро талаб мекунад. Ин барои нигоҳдории эътимоди мизоҷон ва фаъолияти муваффақонаи бонк дар шароити хавфҳои муосир муҳим аст.

Вобаста ба омилҳои зикргардида, иқтисоди рақамӣ ва ҳифзи сирри бонкӣ ду соҳаи вобастаанд, ки бо рушди ҷаҳонишавӣ, рақамикунонӣ ва технологияҳо аҳаммияти бештар пайдо мекунанд.

Муҳиммияти ин масъаларо ба назар гирифта, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалї Раҳмон бо мақсади вусъат бахшидан ба равандҳои инноватсионӣ ва истифодаи ҳамаҷонибаи имкониятҳои технологияҳои рақамӣ дар иқтисодиёт солҳои 2025-2030-ро дар Тоҷикистон «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон карданд. Дар ин хусус Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паём ба Маҷлиси Олӣ «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» 28-уми декабри соли 2024 изҳор  намуданд. Илова бар ин, бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 8-уми январи соли 2025 №911 «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон намудани солҳои 2025-2030 қабул карда шуд. Мақсад аз қабули фармони зикргардида, ин истифодаи васеи зеҳни сунъӣ дар хизматрасониҳо ва низоми бақайдгирии давлатӣ, амнияти киберии маҳзанҳои маълумот, соҳибкории рақамӣ ва рушди савдои электронӣ, омода сохтани барномасозон ва мутахассисони зарурӣ, рушди иқтисоди рақамӣ дар низоми таълимии муассисаҳои тамоми зинаҳои таҳсилоти касбӣ, ҳавасмандгардонӣ дар самти технологияҳои иттилоотӣ ва бозомӯзӣ дар муассисаҳои пешқадами хориҷӣ, омода ва тайёр намудани кадрҳои баландихтисоси миллӣ мебошад, ҳамаи ин тадбирҳо  ва ҳадафҳо омилҳои зеринро дарбар мегиранд:

1. Иқтисоди рақамӣ. Иқтисоди рақамӣ истифодаи технологияҳои рақамиро барои ташкили моделҳои нави иқтисодӣ, баланд бардоштани самаранокии тиҷорат ва ҳамкорӣ байни ширкатҳо, сохторҳои давлатӣ ва истеъмолгарон дар бар мегирад. Дар соҳаи бонкдорӣ ин чунин зоҳир мешавад: - рақамикунонии хидматҳои молиявӣ-пешниҳоди хидматҳои онлайнӣ, замимаҳои мобилӣ барои интиқоли пул, қарзҳои онлайнӣ, пардохтҳои электронӣ ва дигар ҳалли инноватсионӣ; - блокчейн ва криптовалютҳо-технологияҳои дафтарчаи тақсимшуда ва асъорҳои рақамӣ тарзи анҷом додани амалиётҳои молиявиро тағйир медиҳанд, ки имкониятҳо ва хавфҳои нав эҷод мекунанд; - big Data ва зеҳни сунъӣ-истифодаи маълумоти бузург барои таҳлили рафтори мизоҷон, беҳтар кардани қарорҳои қарзӣ ва пешгӯии хавфҳо.

2. Ҳифзи сирри бонкӣ дар асри рақамӣ. Дар шароити иқтисоди рақамӣ бонкҳо бо мушкилоти нав дар самти ҳифзи маълумоти мизоҷон ва таъмини амнияти амалиётҳои молиявӣ рӯбарӯ мешаванд.

2.1. Маҳрамияти маълумот. Ҳифзи маълумоти шахсӣ ва молиявии мизоҷон аз ифшо ва дастрасии ғайриқонунӣ аҳамияти хос дорад. Ин дар бар мегирад: - рамзгузории маълумот-истифодаи усулҳои замонавии рамзгузорӣ барои ҳифзи маълумот дар ҳама марҳилаҳои коркард ва нигоҳдорӣ; - назорати дастрасӣ-ҷорӣ намудани аутентификатсияи бисёрқадамӣ, биометрия ва дигар усулҳо барои тасдиқи шахсияти мизоҷон; - Риояи қонунгузорӣ-бонкҳо вазифадоранд, ки қонунҳои ҳифзи маълумотро (масалан, GDPR дар Аврупо, қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ дар ҶТ) риоя кунанд.

2.2. Амнияти амалиётҳои онлайнӣ. Бо истифодаи фаъолияти бонкинги онлайн, замимаҳои мобилӣ ва пардохтҳои рақамӣ ҳифзи сирри бонкӣ вазифаи душвор мегардад: - низомҳои зиддифиребгарӣ-истифодаи алгоритмҳо ва омӯзиши мошинӣ барои таҳлили амалиётҳо ва муайян кардани амалҳои шубҳанок, мисли қаллобӣ ё кӯшиши пулшӯӣ; - ҳифз аз таҳдидҳои кибернетикӣ-ҳимоя аз ҳамлаҳои киберӣ, аз ҷумла фишинг, ҳакерӣ, ҳамла бо вирусҳо ва дигар усулҳои вайронкорӣ.

2.3. Истифодаи технологияи блокчейн. Технологияи блокчейн метавонад барои баланд бардоштани шаффофият ва амнияти амалиётҳои молиявӣ истифода шавад. Аммо масъалаҳои ҳифзи махфияти маълумот ҳалли худро талаб мекунанд, зеро блокчейн як низоми кушода аст.

2.4. Омӯзиши кормандон ва огоҳии мизоҷон. Ҳифзи маълумот танҳо бо чораҳои техникӣ маҳдуд намешавад. Омӯзиши кормандони бонк ва баланд бардоштани сатҳи огоҳии мизоҷон низ муҳим аст: - муқобила бо ҳамлаҳои фишингӣ ва муҳандисии иҷтимоӣ; - тавсияҳо барои эҷоди паролҳои бехатар ва рафтори дуруст дар интернет.

3. Қонунгузорӣ ва стандартҳои байналмилалӣ. Дар шароити иқтисоди рақамӣ ҳифзи сирри бонкӣ риояи қонунгузории миллӣ ва байналмилалиро талаб мекунад, аз ҷумла: - GDPR-регламенти аврупоии ҳифзи маълумот, ки талаботи сахтро ба коркарди маълумоти шахсӣ мегузорад; - қонунгузории ҳифзи маълумот дар кишварҳои гуногун; - Созишномаҳои Базел-стандартҳои байналмилалӣ барои танзими фаъолияти бонкӣ, ки талаботро ба ҳифзи маълумот низ дар бар мегиранд.

4. Мушкилот ва дурнамо. Дар шароити рақамикунонӣ бонкҳо бо як қатор мушкилот рӯбарӯ мешаванд: - хавфҳои ифшои маълумот-ҳамлаҳои ҳакерӣ, ифшои маълумот ва хатогиҳои кормандон ҳамчун таҳдиди доимӣ боқӣ мемонанд; - эътимоди мизоҷон-рақамикунонии хидматҳои молиявӣ аз бонкҳо баланд бардоштани сатҳи эътимодро талаб мекунад, ки бе кафолати ҳифзи махфият ғайриимкон аст; - ахлоқ ва мувозинат байни дастрасӣ ва махфият-зарур аст, ки мувозинати байни бароҳатии корбарон ва ҳифзи маълумот таъмин карда шавад.

Ҳамин тавр, иқтисоди рақамӣ барои бонкҳо ва хидматҳои молиявӣ уфуқҳои нав мекушояд, аммо ҳамзамон вазифаҳои муҳимро дар самти ҳифзи маълумот ва сирри бонкӣ мегузорад. Барои нигоҳдории амният ва эътимоди мизоҷон, бонкҳо бояд технологияҳои пешрафтаро бо риояи қатъии қонунгузорӣ ва ҳифзи муассири маълумот якҷоя намоянд.

Асоева Гулнора Авғоновна,

унвонҷуйи Институти фалсафа, сиёсатшиносmӣ

ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ,

сардори идораи ҳуқуқи КВД БА ҶТ «Амонатбонк»